Kiedy i na co szczepić dziecko? Kalendarz szczepień dla dzieci i niemowląt

Realizacja Programu Szczepień Ochronnych jest obowiązkiem rodziców. Od nich również wymaga się obserwacji dzieci pod kątem niepożądanych reakcji, które mogą wystąpić po podaniu szczepionki. Należy mieć bowiem świadomość, że szczepionki to preparaty zawierające w swoim składzie m.in. drobnoustroje i po ich podaniu mogą wystąpić działania niepożądane. Takie sytuacje zdarzają się również po podaniu innych leków.

Reakcje po podaniu szczepionki

Większość poszczepiennych reakcji ma łagodny przebieg i nie wymaga interwencji lekarza. Układ odpornościowy dziecka na podane w szczepionce bakterie i wirusy reaguje najczęściej gorączką lub odczynem w miejscu podania szczepienia.

Gorączka po szczepieniu dziecka

W ciągu dwóch dni po szczepieniu temperatura ciała może podnieść się do 37,5-38,5°C. Wyjątkiem jest szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce, po której gorączka może pojawić się w drugim tygodniu po zaszczepieniu. Stan podgorączkowy zwykle nie wymaga interwencji. Podwyższona temperatura z reguły ustępuje po 48 godzinach.

Obrzęk lub zaczerwienienie w miejscu podania szczepienia u dziecka

Odczyn w miejscu podania najczęściej występuje po szczepieniu przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi, a także po szczepionce przeciwko pneumokokom. Zwykle odczyny te nie są groźne i ustępują samoistnie w ciągu 1-3 dni.

W celu złagodzenia odczynu można przyłożyć okład z sody. Wystarczy wymieszać jedną łyżeczkę w połowie szklanki wody, zmoczyć w roztworze gazik, przyłożyć w miejscu szczepienia, lekko zabandażować zwykłym bandażem i pozostawić do wyschnięcia na kilkadziesiąt minut.

Niepożądany Odczyn Poszczepienny u dziecka, czyli kiedy do lekarza

Łagodne reakcje poszczepienne można zgłosić lekarzowi podczas kolejnej wizyty. Natomiast o poważniejszych objawach należy poinformować go natychmiast.

Na poważny NOP (Niepożądany Odczyn Poszczepienny) wskazują następujące objawy:

• wysoka gorączka (powyżej 40,5°C) w ciągu 2 dni po szczepieniu,
• kłopoty z oddychaniem,
• bąble na skórze,
• uogólnione zaczerwienienie,
• drgawki,
• utrudniony kontakt z dzieckiem,
• zmniejszone napięcie mięśni.

Kiedy nie wolno szczepić dzieci?

Powyższe objawy, które sugerują rozwój wstrząsu anafilaktycznego, są bezwzględnym przeciwwskazaniem do podawania kolejnych dawek szczepionki.

Wskazaniem do opóźnienia szczepionki są także ostre infekcje, inne choroby przebiegające z wysoką gorączką, czy niektóre wcześniej przebyte zakażenia. Zawsze o możliwości podania szczepionki decyduje lekarz, przeprowadzając najpierw wywiad z rodzicem i badanie fizykalne dziecka.

Kalendarz szczepień niemowląt i dzieci

Kalendarz szczepień uwzględnia zarówno szczepienia obowiązkowe (bezpłatne), jak i zalecane (odpłatne). Warto już będąc w ciąży zastanowić się nad schematem szczepień, aby zapewnić dziecku maksymalne bezpieczeństwo.

Szczepienia obowiązkowe w pierwszym roku życia

Szczepienia bezpłatne - finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia:

• szczepienie przeciwko gruźlicy

Gruźlica to choroba zakaźna, wywoływana przez prątki gruźlicy, najczęściej obejmująca płuca. Szczepionka BCG (Bacillus Calmette-Guerin - od nazw jej twórców) jest obowiązkowa i podawana noworodkowi przed opuszczeniem szpitala. Praktycznie zawsze wywołuje ona odczyn zapalny w miejscu podania.

• szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW typu B)

Wirus WZW typu B powoduje żółtaczkę wszczepienną, która jest najczęstszą wirusową chorobą wątroby. W Polsce dostępnych jest kilka preparatów przeznaczonych do szczepienia, np. Engerix B, Euvax B, Hepavax-Gene TF. Obowiązkowo szczepimy dzieci trzema dawkami szczepionki - po urodzeniu, w 2 i w 6-7 miesiącu życia.

• szczepienie przeciwko błonicy (dyfterytowi), krztuścowi (kokluszowi), tężcowi

Są to ciężkie choroby zakaźne, które mogą powodować bardzo poważne powikłania:

• błonica - zaburzenia pracy serca, uszkodzenie nerwów,
• krztusiec - zapalenie płuc, uszkodzenie mózgu,
• tężec - zapalenie mięśnia sercowego, krwiaki wewnątrzmięśniowe.

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania tym trzem groźnym chorobom zakaźnym jest szczepienie z wykorzystaniem szczepionki skojarzonej (np. tzw. DTP). W ramach szczepień podstawowych konieczne jest podanie 4 dawek szczepionki w około 2, 4, 6-7 i 16 miesiącu życia oraz szczepienia przypominającego w 6 roku życia.

• szczepienie przeciwko pałeczce hemofilnej typu B

Pałeczka hemofilna typu B, czyli Haemophilus influenzae, jest powszechnie występującą bakterią, która poza zapaleniem oskrzeli, zapaleniem zatok i ucha środkowego, może powodować u dziecka zapalenie nagłośni, płuc, opon mózgowo-rdzeniowych, a nawet sepsę.

W Polsce dostępne są szczepionki np. Act-Hib, Hiberix.

Dzieci od 6 tygodnia życia powinny przyjąć 3 dawki szczepionki w ramach szczepienia podstawowego w około 2, 4 i 6 miesiącu życia w odstępach czasu nie krótszych niż 6-8 tygodni i 1 dawkę szczepienia uzupełniającego w 16-18 miesiącu życia.

Jeśli lekarz nie zaleci inaczej, szczepionkę można podać razem z DTP (błonica, krztusiec, tężec) podczas jednej wizyty szczepiennej.

• szczepienie przeciwko wirusowemu porażeniu dziecięcemu (chorobie Heinego i Medina)

Choroba Heinego i Medina (poliomyelitis) jest bardzo ciężką chorobą zakaźną. Przed wprowadzeniem szczepień była ona przyczyną tysięcy zgonów rocznie i jeszcze większej liczby przypadków trwałego inwalidztwa u dzieci w wieku szkolnym.
W Polsce zarejestrowaną szczepionką przeciwko poliomyelitis jest np. Imovax Polio.

Szczepionkę należy podać dziecku w 3 dawkach do 2 roku życia, tj. w 4, 6 i 16 miesiącu życia oraz 1 dawkę przypominającą w 6 roku życia.

• szczepienie przeciwko pneumokokom

Pneumokoki to bakterie, które najczęściej powodują zapalenia ucha środkowego lub zapalenie zatok przynosowych. Mogą też wywoływać dużo groźniejsze stany chorobowe, takie jak: zapalenie stawów, zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsę.

Najskuteczniejszą metodą ich zapobiegania są szczepienia przeciwko pneumokokom. W Polsce dostępne są, np.

• Synflorix - dla dzieci od 6 tygodnia do 5 roku życia, szczepionka chroni przed 10 szczepami bakterii Streptococcus pneumoniae i jest to wariant bezpłatny dla dzieci urodzonych po 2017 roku,
• Prevenar 13 - może być stosowana u dzieci, które ukończyły 6 tydzień życia, młodzieży i dorosłych; szczepionka daje ochronę przed 13 szczepami bakterii Streptococcus pneumoniae, nie jest ona jednak refundowana, za wyjątkiem dzieci urodzonych przed 27 tygodniem ciąży.

Jak zaznaczono wyżej, szczepienia przeciw pneumokokom podaje się dzieciom, które ukończyły 6 tydzień życia.
Szczepienie bezpłatne obejmuje podanie 2 dawek leku w 1 roku życia (najlepiej w 2 i 4 miesiącu życia) oraz dawki uzupełniającej w 2 roku życia (najlepiej w 12-15 miesiącu życia).

Dzieciom z określonych grup ryzyka, wcześniakom, czyli niemowlętom urodzonym przed 37 tygodniem ciąży oraz maluchom, których rodzice realizują szczepienie poza programem szczepień bezpłatnych w ramach NFZ, podaje się 3 dawki szczepionki w 1 roku życia oraz 1 dawkę uzupełniającą w 2 roku życia.

• szczepienie przeciwko rotawirusom

Rotawirusy są najczęstszą przyczyną hospitalizacji dzieci z powodu biegunki. Najskuteczniejszą metodą zapobiegania biegunce rotawirusowej jest szczepienie ochronne.

Z dniem 1 stycznia 2021 r. szczepienie przeciwko rotawirusom zostało wprowadzone do Programu Szczepień Ochronnych. Jest ono bezpłatne i realizowane w całym kraju przy pomocy jednego preparatu - słodkiego płynu do podawania doustnego o nazwie RotaTeq.  Jest to szczepionka zawierająca 5 żywych szczepów rotawirusów.

Szczepienie produktem leczniczym Rotateq obejmuje 3 dawki podawane w odstępie co najmniej 4 tygodni. Pierwszą dawkę leku należy podać dziecku po ukończeniu 6 tygodnia życia (najlepiej w 8 tygodniu), ale nie później niż do 12 tygodnia życia. Drugą dawkę szczepionki podaje się najlepiej przed 16 tygodniem życia. Zaleca się, aby cykl szczepień ukończyć, czyli podać wszystkie 3 dawki, nie później niż przed 20-22 tygodnia życia.

Wśród szczepionek przeciwko rotawirusom można wybrać także preparat odpłatny o nazwie Rotarix, który zawiera ludzki rotawirus - szczep RIX4414. Kurs szczepień składa się z 2 dawek. Pierwszą dawkę można podać od 6 tygodnia życia. Odstęp pomiędzy dawkami powinien wynosić przynajmniej 4 tygodnie. Dwudawkowy cykl szczepienia musi zostać ukończony przed upływem 24 tygodnia życia dziecka, ale najlepiej, aby został ukończony przed 16 tygodniem życia.

Szczepionkę przeciwko rotawirusom można podać na tej samej wizycie szczepiennej co inne szczepionki jedno- lub wieloskładnikowe.

Szczepienia odpłatne:

• szczepienie przeciwko meningokokom

Sepsa meningokokowa, czyli ogólne zakażenie krwi z ciężkimi objawami ze strony wielu narządów i meningokokowe zapalenie opon mózgowych mogą występować w każdej grupie wiekowej, ale najczęściej dotyczą dzieci do 5 roku życia.

W Polsce dostępne są szczepionki przeciwko meningokokom:

• grupy B, np. Bexsero, 
• grupy A, C, W, Y, np. Menveo, Nimenrix,
• grupy C, np. NeisVac-C.

Szczepienia przeciwko meningokokom grupy C i B należy podać jak najwcześniej - najlepiej w pierwszych 6 miesiącach życia dziecka. Liczba dawek szczepionki meningokokowej podanej w 1 roku życia zależy od rodzaju preparatu oraz od momentu wprowadzenia szczepienia. Jeśli szczepienie rozpoczęto w 1 roku życia, konieczne jest podanie dawki przypominającej w 2 roku życia.

Szczepionki przeciwko meningokokom grupy A, C, W, Y można stosować u dzieci, które ukończyły 6 tydzień życia (np. Nimenrix) lub 2 rok życia (np. Menveo). Szczepionki te powinny być szczególnie stosowane u dzieci, młodzieży i osób dorosłych, które podróżują po świecie.

• szczepionki wieloskładnikowe

Zgodnie z aktualnym programem szczepień, dziecko w pierwszym roku życia w trakcie pojedynczej wizyty związanej ze szczepieniem może otrzymać nawet 4 zastrzyki. Gdy zdecydujemy się na rozszerzenie ochrony przed chorobami, liczba ukłuć może wzrosnąć. Sposobem na zwiększenie komfortu podczas szczepienia jest skorzystanie z odpłatnych szczepionek wieloskładnikowych, które w swoim składzie zawierają kilka prostych szczepionek.

W Polsce są dostępne następujące szczepionki wieloskładnikowe:

• 5-składnikowe - chronią przed zachorowaniem na: błonicę, tężec, krztusiec, wirusowe porażenie dziecięce, zakażenia wywołane przez pałeczkę hemofilną typu B, np. Infanrix-IPV+Hib, Pentaxim,
• 6-składnikowe - poza chorobami, przed którymi chronią szczepionki 5-składnikowe, dodatkowo zabezpieczają przed wirusowym zapaleniem wątroby typu B, np. Hexacima, Infanrix-Hexa.

Szczepienia obowiązkowe w drugim roku życia

Szczepienia bezpłatne

• szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce

Odra, świnka i różyczka to zakaźne choroby wirusowe, które mogą powodować bardzo poważne powikłania:

• wirus odry - zapalenie mózgu prowadzące do jego trwałego uszkodzenia,
• wirus świnki - zapalenie jąder lub jajników,
• wirus różyczki - zapalenie stawów, a u ciężarnych może dojść do poronienia.

W Polsce szczepionka przeciwko odrze, śwince i różyczce (tzw. MMR) dostępna jest pod nazwą np. Priorix, M-M-RVaxPro.

Według Programu Szczepień Ochronnych każde dziecko powinno zostać zaszczepione szczepionką MMR w 13-15 miesiącu życia. Od 1 stycznia 2021 roku drugą dawką szczepionki należy szczepić dzieci w 6 roku życia, a nie jak dotychczas w 10 roku życia. U dzieci, które nie zostały zaszczepione w 6. lub 10. roku życia, należy uzupełnić brakujące szczepienie w najwcześniejszym możliwym terminie, nie później niż do ukończenia 19. roku życia.

Szczepienia zalecane w drugim roku życia

• szczepienie przeciw WZW typu A

Wirusowe zapalenie wątroby (WZW) typu A, zwane potocznie żółtaczką pokarmową, rozwija się na skutek uszkodzenia wątroby przez wirusa zapalenia wątroby typu A. Należy poważnie rozważyć szczepienie przeciwko WZW typu A, jeśli dziecko:

• choruje przewlekle na inne choroby wątroby,
• jest nosicielem wirusa zapalenia wątroby typu B i C,
• będzie przebywało w kraju o dużym ryzyku zachorowania na WZW typu A.

W Polsce zarejestrowane są szczepionki przeznaczone do podawania dzieciom powyżej 1 roku życia, np. Havrix 720 Junior. Schemat szczepienia składa się z 2 dawek szczepionki podanych w 6-12-miesięcznych odstępach czasu.

• szczepienie przeciw ospie wietrznej

Wirus ospy wietrznej jest bardzo zaraźliwy i niemal każdy, kto będzie miał z nim kontakt, zachoruje. Wirus wywołuje:

• ospę wietrzną przebiegającą z gorączką i z charakterystycznymi pęcherzykami,
• półpasiec objawiający się zaczerwienieniem i pęcherzykami (podobnymi, jak w ospie) wzdłuż nerwów, którym towarzyszą nerwobóle.

W Polsce szczepionką przeciwko ospie wietrznej jest np. Varilrix.

Szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest zalecane wszystkim zdrowym dzieciom od 9 miesiąca życia (najlepiej zaszczepić między 12-18 miesiącem życia). Szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest dedykowane również starszym dzieciom, młodzieży i dorosłym, którzy jeszcze nie chorowali na tę chorobę.

Dla wszystkich dzieci uczęszczających do żłobka lub klubu malucha szczepionka jest bezpłatna. Poza tym szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest obowiązkowe i bezpłatne dla dzieci do 12 roku życia, które:

• chorują na ostrą białaczkę,
• mają upośledzoną odporność, np. nosiciele wirusa HIV,
• są w trakcie chemioterapii,
• są przed przeszczepieniem narządów lub szpiku.

Szczepienie obejmuje podanie 2 dawek leku w odstępie co najmniej 6 tygodni (optymalnie - 3 miesiące). Jeśli dziecko otrzymało jedną dawkę szczepionki, powinno otrzymać drugą, nawet jeśli minęło więcej niż 3 miesiące. Nie wolno szczepić dziecka przez okres 3-11 miesięcy po leczeniu krwią, osoczem, immunoglobulinami lub innymi preparatami krwi.

• szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu opon mózgowych

Kleszczowe zapalenie opon mózgowych to choroba ośrodkowego układu nerwowego, spowodowana przez wirusy przenoszone przez kleszcze.

W Polsce dostępne są szczepionki zabezpieczające przed tą chorobą, np. FSME-Immun Junior, Encepur K.

Szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu nie można podawać osobom uczulonym na białko jaja kurzego, ze względu na możliwość wystąpienia natychmiastowych reakcji alergicznych.

Podstawowy cykl szczepień składa się z 3 dawek, które można podawać dzieciom powyżej 1 roku życia.
Aktywność kleszczy rozpoczyna się wiosną, dlatego najlepiej jest przyjąć pierwszą i drugą dawkę w zimie. Umożliwi to wytworzenie dostatecznej ochrony przed rozpoczęciem sezonu aktywności kleszczy, gdyż jest mało prawdopodobne, aby jedna dawka szczepionki zapewniła ochronę przed zakażeniem.
Dwie pierwsze dawki podaje się w odstępie od 6 tygodni do 3 miesięcy. Jeżeli konieczne jest szybkie uodpornienie, drugą dawkę można podać po 2 tygodniach od pierwszej.

Schemat szczepienia najlepiej zakończyć podając trzecią dawkę w czasie tego samego sezonu aktywności kleszczy lub najpóźniej przed rozpoczęciem kolejnego sezonu aktywności kleszczy. Można ją podać w zależności od preparatu - szczepionki gamy Encepur, np. Encepur K: 9-12 miesięcy od drugiej, preparaty gamy FSME-Immun, np. FSME-Immun Junior: 5-12 miesięcy od drugiej.
Pierwszą dawkę przypominającą podaje się po 3 latach, kolejne - po 3-5 latach w zależności od wieku osoby szczepionej.

Szczepionki przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu nie chronią przed boreliozą, również przenoszoną przez kleszcze. Z tego powodu nie wolno lekceważyć objawów, które pojawiają się po jego ukąszeniu.

Szczepienia zalecane w wieku szkolnym

• szczepienie przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV)

Wirusy brodawczaka ludzkiego są najczęstszym zakażeniem przenoszonym droga płciową i najważniejszą przyczyną raka szyjki macicy u kobiet. Szczepienia ochronne, które należy wykonać przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, zaleca się rozpocząć od 9. roku życia dziewczynki. W Polsce dostępne są różne szczepionki przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego do podawania domięśniowego, np.

• Cervarix - chroni przed 2 rakotwórczymi typami wirusa,
• Gardasil - przeciw 4 typom wirusa: dwóm rakotwórczym, dwóm odpowiedzialnym za kłykciny kończyste,
• Gardasil 9 - przeciwko 7 rakotwórczym typom wirusa oraz 2 typom HPV odpowiedzialnym za kłykciny kończyste.

Schemat szczepienia polega na podaniu 3 dawek szczepionki niezależnie od rodzaju. Do wykonania wszystkich 3 szczepień powinno się użyć tego samego preparatu. Drugą dawkę podaje się 1-2 miesiące po pierwszej, trzecią w odstępie 6 miesięcy po pierwszej. Cykl szczepień należy zakończyć w ciągu roku.

Ochrona przed zachorowaniem na HPV po szczepieniu utrzymuje się przez co najmniej 8 lat. Szczepionka nie chroni przed wszystkimi przypadkami raka szyjki macicy, więc kobiety nie są zwolnione z regularnych badań cytologicznych.