Zainteresowanie ziołami i fitoterapią (ziołolecznictwem) stale rośnie. Niezależnie od tego, po jakie zioła sięgamy, aby ich stosowanie było skuteczne i bezpieczne, należy pamiętać o kilku ważnych zasadach. Dowiedz się, jak dobrać i rozpoznać dobrej jakości preparat ziołowy, w jaki sposób sporządzić napar ziołowy i na jakie interakcje ziół z lekami zwrócić uwagę.
Spis treści
W jakich problemach i chorobach można zastosować zioła?
Zioła w aptece - rodzaje preparatów ziołowych
Jak rozpoznać dobrej jakości preparat ziołowy?
Czym różnią się leki ziołowe od roślinnych suplementów diety?
Czy leki ziołowe przechodzą badania kliniczne?
Jak samodzielnie zbierać, suszyć i przechowywać zioła?
Odwary, napary, maceraty z suszu ziołowego – jak je przygotować?
Czy stosowanie ziół jest bezpieczne?
Czy stosowanie ziół należy przerwać przed operacją?
Terapie ziołowe
Preparaty ziołowe często stosuje się w krótkotrwałym leczeniu łagodnych dolegliwości, niewymagających konsultacji z lekarzem. Nierzadko leki ziołowe stosuje się również we wspomaganiu terapii chorób o ostrym lub przewlekłym przebiegu. Zastosowanie ziół bezwzględnie należy wówczas skonsultować z lekarzem prowadzącym, o czym więcej pisaliśmy tutaj.
W jakich problemach i chorobach można zastosować zioła?
zioła na stres i bezsenność (zioła uspokajające, zioła ułatwiające zasypianie, zioła przeciwdepresyjne, adaptogeny),
zioła na przeziębienie (zioła przeciwgorączkowe, zioła na ból gardła, zioła na kaszel, zioła na zapalenie zatok),
zioła na drogi moczowe (zioła na zapalenie pęcherza moczowego, zioła stosowane w kamicy nerkowej, zioła moczopędne),
zioła na trawienie (zioła przeciwbiegunkowe, zioła przeczyszczające, zioła rozkurczowe, zioła na wątrobę i drogi żółciowe, zioła na wrzody, zioła na ból brzucha, zioła na wzdęcia),
zioła na układ krążenia (zioła obniżające ciśnienie, zioła podwyższające ciśnienie, zioła wspomagające pracę serca),
zioła łagodzące objawy menopauzy,
zioła obniżające cholesterol,
zioła obniżające poziom cukru we krwi,
zioła wzmacniające włosy, skórę i paznokcie.
Zioła w aptece - rodzaje preparatów ziołowych
Zioła sypkie lub w postaci saszetek
Tabletki, kapsułki, drażetki
Krople, nalewki, syropy, soki
Maści
Olejki eteryczne
Jak rozpoznać dobrej jakości preparat ziołowy?
Zawartość związków czynnych w surowcach roślinnych jest zmienna. Sięgając po lek ziołowy bądź roślinny suplement diety, warto więc szukać preparatów standaryzowanych, czyli takich, które zawierają ściśle określoną ilość substancji czynnej w pojedynczej dawce.
Zawartość substancji czynnych określa się, podając ilość ekstraktu i jego standaryzację.
Przykład: 1 tabletka zawiera 100 mg ekstraktu standaryzowanego na zawartość 40% substancji aktywnej, czyli jej zawartość wynosi 40 mg.
Wskaźnik DER (ang. Drug Extract Ratio) - parametr mówiący o tym, z jakiej ilości surowca otrzymano wyciąg.
Przykład: DER 20:1 – oznacza, że z 20 g surowca otrzymano 1 g ekstraktu. Parametr ten nie określa dokładnej zawartości substancji czynnej, pozwala natomiast porównywać moc różnych wyciągów.
Uwaga: Brak informacji na temat mocy zawartego ekstraktu na etykiecie produktu powinien wzbudzić naszą czujność. W przypadku, gdy producent podaje jedynie zawartość sproszkowanego surowca bądź wyciągu w pojedynczej dawce, nie można przewidzieć mocy preparatu.
Czym różnią się leki ziołowe od roślinnych suplementów diety?
Kontrola jakości i bezpieczeństwa: leki ziołowe podlegają ścisłej kontroli jakości i bezpieczeństwa na każdym etapie produkcji. Surowce do ich produkcji muszą spełniać ściśle określone normy jakościowe. Bada się m.in. zawartość substancji czynnych i związków toksycznych. W przypadku suplementów diety przeprowadzenie tego typu badań nie jest konieczne. Mimo to, wiodący producenci suplementów diety, chcąc zapewnić najwyższą jakość swoich produktów, kontrolują ich jakość. W przypadku suplementów diety warto więc wybierać produkty o ugruntowanej pozycji na rynku. W razie wątpliwości, warto odwiedzić stronę internetową producenta, gdzie znajdziemy informacje na temat przeprowadzanych badań i standardów produkcji jego preparatów.
Wskazania do stosowania, przeciwwskazania i działania niepożądane - informacje takie muszą być umieszczone w ulotce leku. Suplementy diety nie posiadają ulotki, producent nie ma też obowiązku umieszczania informacji na temat działań niepożądanych czy środków ostrożności. Nie można w ich przypadku mówić także o wskazaniach do stosowania - suplementy nie leczą, lecz uzupełniają dietę w składniki odżywcze.
Sposób dawkowania - schemat dawkowania jest ściśle określony, zarówno w przypadku leków, jak i suplementów diety. Dawki lecznicze i suplementacyjne są jednak różne. Zdarza się, że producent, chcąc uniknąć długiej i kosztownej procedury rejestracji produktu leczniczego, zgłasza swój preparat jako suplement diety, pomimo, że zawartość substancji czynnej w pojedynczej dawce jest taka sama, jak w lekach dostępnych bez recepty o tym samym składzie. Przykładowo, leki zawierające sylimarynę w dawce 70 mg w 1 tabletce stosuje się 3x1, podczas gdy dawkowanie suplementu diety zawierającego tę samą ilość substancji czynnej wynosi 1x1. Pomimo teoretycznie analogicznego składu obu typu preparatów, ze względów bezpieczeństwa, suplementów diety nie należy stosować w dawkach odpowiadającym dawkom leczniczym.
Czy leki ziołowe przechodzą badania kliniczne?
W przypadku leków syntetycznych, warunkiem koniecznym do ich zarejestrowania jest potwierdzenie ich skuteczności i bezpieczeństwa w badaniach klinicznych. W przypadku leków ziołowych, warunek ten nie zawsze musi być spełniony.
Lek roślinny można zarejestrować na kilka sposób:
Rejestracja w oparciu o badania kliniczne przeprowadzone przez producenta - procedura analogiczna do rejestracji leków syntetycznych.
Rejestracja w oparciu o ugruntowane zastosowanie medyczne – dotyczy leków zawierających surowiec roślinny, który jest używany od co najmniej 10 lat, a dane na temat jego skuteczności można znaleźć w literaturze.
Rejestracja w oparciu o tradycyjne stosowanie (procedura uproszczona) – dotyczy leków zawierających surowce, które są powszechnie stosowane przez co najmniej 30 lat, w tym przez minimum 15 lat na terenie państw Unii Europejskiej. Udowodnienie skuteczności w badaniach klinicznych nie jest w tym przypadku konieczne.
Jak samodzielnie zbierać, suszyć i przechowywać zioła?
Warunkiem niezbędnym do samodzielnego zbioru ziół jest wiedza na temat wyglądu danej rośliny i części, która podlega zbiorowi (np. ziele, korzeń, kwiat, liście). Warto korzystać z ilustrowanych atlasów roślin lub tzw. kluczy do oznaczania roślin.
Porę dnia oraz okres zbioru (np. wiosna, późne lato) wybiera się w zależności od gatunku rośliny.
Zbiory powinno prowadzić się w suche dni. Rośliny rosnące na słonecznych stanowiskach zawierają więcej związków czynnych w porównaniu z ziołami rosnącymi w wilgotnych i zacienionych miejscach.
Nie należy zbierać ziół ze stanowisk mieszczących się w pobliżu ulic, ścieków, wysypisk śmieci czy fabryk.
Należy unikać ziół zanieczyszczonych, opanowanych przez pasożyty czy pożółkłych.
Zioła należy suszyć tuż po zebraniu. Idealne warunki do suszenia zapewniają suche, przewiewne i zacienione pomieszczenia (np. szopa, strych). Cienką warstwę ziół rozkłada się na papierze lub metalowej siatce. W przypadku, gdy nie dysponujemy tego typu pomieszczeniem, można skorzystać z suszarki elektrycznej stosowanej do suszenia owoców i grzybów.
Prawidłowo wysuszone zioła można rozpoznać po tym, że przy zgięciu łamią się z trzaskiem oraz kruszą w dłoni.
Wysuszone zioła należy przechowywać w szczelnych szklanych lub metalowych pojemnikach.
Odwary, napary, maceraty z suszu ziołowego – jak je przygotować?
Dla każdego z surowców określa się sposób jego przyrządzania, np. napar, odwar, macerat. Informacja ta zawarta jest zwykle na etykiecie produktu.
Napary - sporządzane z surowców, takich jak liście, kwiaty, ziele. Metoda preferowana w przypadku surowców zawierających olejki eteryczne, wrażliwe na wysoką temperaturę (gotowanie). Rozdrobniony surowiec (najczęściej 1-2 łyżki) zalewa się wrzącą wodą (najczęściej 200-250 ml) i odstawia pod przykryciem na ok. 20 minut, następnie filtruje przez gazę. Gotowy napar najlepiej spożyć w ciągu 24 godzin. W lodówce można go przechowywać maksymalnie przez 3 dni.
Odwary - sporządzane z surowców roślinnych pozyskanych z twardych części roślin, np. kory, korzeni, kłączy, nasion. Rozdrobniony surowiec zalewa się gorącą lub zimną wodą, następnie gotuje przez określony czas (zwykle 5-40 min.). Później odwar odstawia się na ok. 30 minut pod przykryciem i filtruje przez gazę. Gotowy odwar najlepiej spożyć w ciągu 24 godzin. W lodówce można go przechowywać maksymalnie przez 3 dni.
Maceraty – sporządzane z surowców bogatych w substancje o charakterze śluzowym. Rozdrobniony surowiec zalewa się chłodną wodą i pozostawia pod przykryciem na ok. 8-12 godzin, następnie filtruje przez gazę. Maceraty można przechowywać w lodówce przez 3 dni.
Czy stosowanie ziół jest bezpieczne?
Wbrew powszechnej opinii, stosowanie preparatów ziołowych może niekiedy wiązać się z występowaniem działań niepożądanych. Dzieję się tak, ponieważ niektóre surowce roślinne zawierają substancje silnie działające, dlatego ich zastosowanie, tak jak w przypadku leków syntetycznych, może, choć nie musi, wiązać się z wystąpieniem określonych działań niepożądanych. Warto więc zapoznać się z możliwymi skutkami ubocznymi i przeciwwskazaniami przed rozpoczęciem ich przyjmowania. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku stosowania ziół w okresie ciąży i laktacji oraz u dzieci.
Jakie są najczęstsze działania niepożądane wywołane przez zioła?
Wzrost ryzyka krwawień, np. miłorząb japoński, żen-szeń, czosnek.
Nadwrażliwość skóry na promienie słoneczne, np. dziurawiec zwyczajny, jeżówka purpurowa, miłorząb japoński.
Reakcje alergiczne, np. rumianek, mięta, świetlik lekarski.
Uszkodzenie wątroby, np. żywokost lekarski, podbiał pospolity, ogórecznik lekarski.
Uszkodzenie nerek, np. kwas arystolochowy zawarty w mieszankach ziół chińskich wspomagających odchudzanie.
Interakcje ziół z lekami
Związki zawarte w ziołach mogą wchodzić w interakcje z lekami syntetycznymi. Poniżej znajdują się przykłady wspomnianych interakcji:
Senes, kruszyna, rzewień - zioła o działaniu przeczyszczającym - mogą osłabiać wchłanianie innych leków, zwłaszcza postaci o przedłużonym uwalnianiu.
Siemię lniane, babka lancetowata, prawoślaz lekarski - surowce o charakterze śluzowym - mogą osłabiać wchłanianie innych leków.
Rzewień, lukrecja, lubczyk, skrzyp polny, mniszek lekarski - ich długotrwałe stosowanie prowadzi do niedoborów potasu, co może nasilać działanie glikozydów nasercowych i zakłócać działanie leków przeciwarytmicznych.
Dziurawiec zwyczajny - może osłabiać działanie doustnych środków antykoncepcyjnych, przeciwzakrzepowych i immunosupresyjnych. Stosowany łącznie z niektórymi lekami przeciwdepresyjnymi może prowadzić do tzw. zespołu serotoninowego.
Żeń-szeń - nasila działanie leków przeciwzakrzepowych oraz leków obniżających poziom cukru we krwi.
Miłorząb japoński - nasila działanie leków przeciwzakrzepowych i przeciwpłytkowych.
Czy stosowanie ziół należy przerwać przed operacją?
Przed planowanym zabiegiem operacyjnym należy powiadomić lekarza o wszystkich stosowanych lekach i suplementach diety, również tych pochodzenia roślinnego. Wśród ziół, których stosowanie należy przerwać przed operacją wymienia się najczęściej:
Miłorząb japoński, żeń-szeń, czosnek - ze względu na wzrost ryzyka krwotoku,
Kozłek lekarski – może przedłużać działanie narkozy.
2023-04-10
redaktor: Agnieszka Soroko, mgr farm.
ostatnia zmiana: 10.04.2023 13:58:17
Dokładamy wszelkich starań, aby nasz artykuł jak najlepiej oddawał dostępne informacje, ale nie można go traktować jako konsultacji farmaceutycznej. Przed zażyciem leku należy przeczytać ulotkę, a w przypadku pytań skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Wszystkie podane w artykule nazwy produktów oraz zdjęcia są przykładowe i nie stanowią żadnej formy reklamy. Wszystkie prawa autorskie do artykułu są zastrzeżone przez GdziePoLek sp. z o.o.