Według szacunków Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego co roku 1,5 miliona par zostaje dotkniętych przez problem niepłodności. Para starająca się o dziecko staje na życiowym zakręcie, pojawia się stres i niepewność. W wielu przypadkach jednak konsultacja ze specjalistą i dostępne rozwiązania farmakologiczne przynoszą upragniony skutek. Podpowiadamy, kiedy należy zgłosić się do lekarza i przedstawiamy najważniejsze leki stosowane w walce z niepłodnością.
Spis treści
Jak zwiększyć szanse na naturalne poczęcie?
Przyczyny problemów z płodnością. Kiedy do lekarza?
Jak zwiększyć szanse na naturalne poczęcie?
Jeśli kobieta ma mniej niż 40 lat, para nie używa środków antykoncepcyjnych i regularnie współżyje, szansa na poczęcia dziecka w ciągu roku wynosi 80%. Jak postępować oraz czego nie robić, żeby tej szansy nie zmniejszyć? Przeanalizowaliśmy wytyczne Narodowego Instytutu Zdrowia i Doskonałości Klinicznej Wielkiej Brytanii, organizacji, która śledzi najświeższe doniesienia naukowe, aby dostarczać rzetelnych informacji lekarzom i pacjentom.
Używki i otyłość a starania o dziecko
należy uważać na alkohol, w szczególności dotyczy to kobiet – nie powinny spożywać więcej niż 1-2 standardowych porcji alkoholu (1 porcja to 250 ml piwa, 100 ml wina lub 30 ml wódki) 1-2 razy w tygodniu. Wypijanie przez mężczyzn więcej niż 3-4 porcji alkoholu dziennie obniża jakość nasienia
palenie (również bierne) obniża płodność kobiety i negatywnie wpływa na jakość męskiego nasienia
otyłość (BMI ≥ 30) zmniejsza płodność zarówno kobiet jak i mężczyzn. U kobiet niekorzystna jest również niedowaga (BMI <19)
nie ma jednoznacznych dowodów świadczących o wpływie kofeiny na płodność. Radzimy zachować zdrowy rozsądek co do ilości wypijanej kawy, herbaty i coli
Przyjmowanie kwasu foliowego
Ważna jest również suplementacja kwasem foliowym. Przyjmowanie przez kobiety zamierzające zajść w ciążę (i do 12 tygodnia ciąży) 0,4 mg kwasu foliowego zmniejsza ryzyko urodzenia dziecka z wadami układu nerwowego. Taka dawka substancji zawarta jest np. w dostępnym bez recepty leku Folik oraz w licznych suplementach diety.
Większą dawkę kwasu foliowego – 5 mg – powinny przyjmować kobiety:
Zwiększoną dawkę powinien zalecić lekarz prowadzący. Taką dawkę substancji zawiera np. wydawany na receptę lek Acidum folicum Hasco.
Suplementy wspomagające płodność
Apteki oferują szeroki asortyment preparatów wspomagających płodność dostępnych bez recepty. Dla kobiet np. Fertistim, Miovelia PRO, a dla mężczyzn np. Fertilman, TENfertil ON.
Określanie dni płodnych
W okresie starania się o dziecko pomocne jest śledzenie dni płodnych, w czym pomocne mogą być testy owulacyjne (np. Domowe laboratorium LH test owulacyjny, LH Vitam test owulacyjny). Pozwalają one określić dzień, w którym prawdopodobieństwo zajścia w ciążę jest najwyższe. Test owulacyjny wykrywa wzrost stężenia hormonu luteinizującego (LH) w moczu, którego poziom tuż przed owulacją gwałtownie wzrasta, po czym w ciągu 24-36 godzin następuje owulacja. Wykonuje się je analogicznie do testów ciążowych. Więcej o testach owulacyjnych przeczytasz w naszym artykule: Test owulacyjny z apteki - jak działa i kiedy go zrobić?
Przyczyny problemów z płodnością. Kiedy do lekarza?
Rok starania się o dziecko uznawany jest za granicę, której przekroczenie sygnalizuje, że para powinna skonsultować się ze specjalistą. Nie należy odwlekać tej decyzji lub szukać niepotwierdzonych naukowo sposobów zwiększających szansę na zapłodnienie.
Przyczyn niepłodności jest wiele i dotyczą one zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Przyczynami niepłodności kobiecej mogą być:
zaburzenia owulacji spowodowane między innymi zespołem policystycznych jajników, chorobami tarczycy, przedwczesnym wygasaniem czynności jajników
bliznami pooperacyjnymi w obrębie jajników lub szyjki macicy
nieprawidłowościami śluzu szyjki macicy
mięśniakami macicy
zapaleniem narządów miednicy mniejszej (zapalenie przydatków), często powodowanym przez infekcje przenoszone drogą płciową
Niepłodność u kobiet może być spowodowana również niektórymi lekami:
przyjmowanymi przez długi czas lub w dużych dawkach tzw. niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (na przykład popularne ibuprofen i aspiryna)
neuroleptykami (lekami przeciwpsychotycznymi)
spironolaktonem (lek stosowany w leczeniu obrzęków)
U mężczyzn niepłodność spowodowana jest najczęściej niską jakością nasienia, czyli niewielką liczbą plemników, ich nieprawidłową ruchomością lub kształtem. W wielu przypadkach nie udaje się wyjaśnić, dlaczego te parametry odbiegają od normy. Szacuje się, że 40-50% mężczyzn zgłaszających się do lekarzy nie poznaje przyczyn niepłodności.
Niepłodność męska może być spowodowana również:
uszkodzeniem jąder, na przykład wskutek: infekcji, nowotworu, zabiegu chirurgicznego, wad wrodzonych (np. wnętrostwo), urazu
hipogonadyzmem (nieprawidłowe funkcjonowanie jąder)
Podobnie jak w przypadku kobiet, niepłodność u mężczyzn może być efektem stosowania określonych leków:
sulfalazyny (lek przeciwzapalny stosowany w leczeniu między innymi choroby Crohna i reumatoidalnego zapalenia stawów), przy czym w tym przypadku efekty są odwracalne
sterydów anabolicznych (niekiedy stosowane nielegalnie w celu przyrostu masy mięśniowej)
UWAGA: niepłodność u mężczyzn wywołać może stosowanie niektórych leków ziołowych, na przykład ekstraktu z korzenia chińskiego ziołaTripterygium wilfordii. Zdecydowanie odradzamy kupowanie jakichkolwiek ziół z niepewnych źródeł, zwłaszcza przez internet.
W aptekach dostępne są testy płodności dla mężczyzn, które pozwalają samodzielnie sprawdzić zdolności rozrodcze na podstawie oznaczenia stężenia plemników w próbce nasienia (np. Test Magni-Man do oznaczania stężenia plemników kasetkowy Diather, Accu Sperm test płodności dla mężczyzn określający stężenie plemników). Pozytywny wynik testu oznacza, że stężenie plemników jest w normie, natomiast wynik negatywny oznacza, że stężenie plemników jest poniżej normy, co może wskazywać na niepłodność i stanowi wskazanie do konsultacji z lekarzem i prowadzenia dalszej diagnostyki. W aptece dostępny jest również test pozwalający określić jakość nasienia na podstawie ruchliwości plemników (np. SwimCount test nasienia). Więcej o testach na płodność dla mężczyzn: Test na płodność u mężczyzn - jak wykonać i czy jest wiarygodny
Za czynnik ryzyka w przypadku obu płci uważa się stres i, co wyżej podkreślaliśmy, niezdrowy styl życia.
Mimo że współczesna medycyna opisuje wiele przyczyn niepłodności, to u jednej na cztery pary pozostają one niewyjaśnione (tzw. niepłodność idiopatyczna). Niemniej, właściwa, wielokierunkowa diagnostyka musi stanowić punkt wyjścia do próby uporania się z tym problemem.
Leczenie niepłodności
Gdy przyczyna niepłodności jest wtórna, na przykład wywołana chorobą tarczycy lub zapaleniem przydatków, leczyć należy najpierw chorobę podstawową. W przypadku niektórych schorzeń, takich jak endometrioza, przywrócenie płodności wymagać może zabiegu chirurgicznego.
Leki wspomagające płodność (wszystkie dostępne są jedynie z przepisu lekarza) mają zastosowanie przede wszystkim wtedy, gdy jej przyczyna tkwi w zaburzeniach owulacji. To dobra wiadomość dla około 1/4 par zgłaszających lekarzom problem niepłodności. Współczesna farmakoterapia oferuje wówczas następujące rozwiązania:
Klomifen
Znany już od lat 60 XX w. klomifen stosuje się w celu stymulowania owulacji, gdy jest ona nieregularna lub zupełnie jej brak. Lekarze przepisują klomifen, gdy kobieta cierpi na zaburzenia miesiączkowania, również te spowodowane zespołem policystycznych jajników.
Klomifen należy do związków antyestrogenowych, co oznacza że konkuruje z estrogenem, hormonem naturalnie występującym w organizmie kobiety, o łączenie się z receptorami położonymi w mózgu. Gdy klomifen zamiast estrogenu łączy się z tymi receptorami, przysadka zaczyna odruchowo produkować większe ilości tzw. gonadotropin, czyli hormonu folikulotropowego (FSH) i hormonu luteinizującego (LH). Pierwszy z nich pobudza jajniki do wytworzenia pęcherzyków jajnikowych, natomiast drugi sprawia że z jednego pęcherzyków (pęcherzyk Graafa) uwolnione zostaje dojrzałe jajeczko, czyli zachodzi owulacja.
Jedna tabletka leku przyjmowana jest przez kobietę około 5. dnia od rozpoczęcia cyklu, a następnie przez 5 kolejnych dni. Podczas pierwszego cyklu stosowania klomifenu lekarz powinien zlecić badanie ultrasonograficzne (USG) w celu ustalenia, czy dochodzi do owulacji, i ewentualnej korekcji dawki. Dobranie odpowiedniej dawki minimalizuje ryzyko ciąży mnogiej, która jest podstawowym ryzykiem stosowania leku. Terapia nie powinna trwać dłużej niż przez 6 cykli (6 miesięcy), ponieważ według niektórych doniesień dłuższe przyjmowanie klomifenu może zwiększać ryzyko raka jajnika.
Klomifen jest lekiem zazwyczaj dobrze tolerowanym. Co dziesiąta kobieta może doświadczać uderzeń gorąca i zmian nastroju, rzadziej mogą pojawić się: bóle głowy, tkliwość piersi, nudności, wzdęcia, dyskomfort w obrębie miednicy, niewyraźne widzenie lub wrażliwość na światło.
Według obecnego stanu wiedzy stosowanie klomifenu nie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem poronień lub wad rozwojowych dziecka.
Klomifen dostępny jest na receptę w np. preparacie Clostilbegyt.
Gonadotropiny (FSH, LH i hCG)
Gdy klomifen okazuje się nieskuteczny i nadal nie dochodzi do owulacji, lekarz może zalecić leczenie gonadotropinami. Leczenie to stosuje się z wyboru u pacjentek z zaburzeniami funkcji układu podwzgórzowo-przysadkowego, które powodują zahamowanie miesiączkowania.
Menotropina (ludzka gonadotropina menopauzalna) (np. Menopur, Mensinorm) to połączenie dwóch hormonów naturalnie występujących w organizmie kobiety i odpowiadających za owulację: hormonu folikulotropowego (FSH) i hormonu luteinizującego (LH). Menotropinę otrzymuje się z moczu kobiet po menopauzie. Począwszy od lat 80. XX w. znana jest również metoda pozyskiwania z niego wysokooczyszczonego FSH (np. Fostimon). W lekach nowej generacji FSH wytwarzany jest metodą inżynierii genetycznej. Tzw. rekombinowany FSH zawierają np. leki Bemfola, Gonal-F, Ovaleap i Puregon. M.in. lek Pergoveris zawiera natomiast połączenie rekombinowanego FSH i LH.
FSH jest niewielkim białkiem, które po podaniu doustnym uległoby zniszczeniu przez enzymy trawienne, dlatego wszystkie leki z tej grupy stosuje się w zastrzykach podskórnych lub domięśniowych. Pierwszy zastrzyk powinien być wykonany pod nadzorem lekarza. Pacjentka (lub partner, gdy to on będzie robił zastrzyk) musi nauczyć się, jak przygotowywać lek do wstrzyknięcia i jak je wykonać. Leczenie rozpoczyna się w ciągu pierwszych 7 dni cyklu miesiączkowego i trwa zazwyczaj tydzień. Terapia wymaga monitorowania przez lekarza, między innymi poprzez systematyczne badania USG i krwi w celu oznaczenia poziomu estradiolu.
Gdy lekarz, wykonując badanie USG, stwierdzi, że liczba i wymiary pęcherzyków jajnikowych są zadowalające, czas na podanie kolejnego leku – gonadotropiny kosmówkowej (hCG). Ma on wspomóc uwolnienie komórki jajowej z pęcherzyka Graafa. hCG pozyskuje się się z moczu kobiet ciężarnych (np. Pregnyl), lecz dostępny jest już również lek otrzymywany na drodze inżynierii genetycznej (np. Ovitrelle).
Wykonuje się zwykle jedno wstrzyknięcie. W dniu w którym została podana gonadotropina kosmówkowa i w dniu następnym zaleca się parze odbycie stosunku.
Najważniejsze zagrożenia związane z terapią gonadotropinami to:
ciąża mnoga
poronienie
rzadka, ale bardzo poważna komplikacja w postaci tzw. zespołu nadmiernej stymulacji jajników
Podczas leczenia kobiety mogą doświadczać wahań nastroju, bólów głowy, bólów brzucha i wzdęć, a także bolesności piersi. W miejscu wstrzyknięcia może pojawić się obrzęk lub wysypka.
Obniżanie prolaktyny
U niektórych kobiet przyczyną nieregularnej owulacji lub jej zupełnego braku jest zbyt wysoki poziom prolaktyny (tzw. hiperprolaktynemia). Zahamowaniu ulega wówczas produkcja przez podwzgórze tzw. gonadoliberyny, co z kolei hamuje wydzielanie przez przysadkę odpowiedzialnych za owulację FSH i LH.
Gdy ma to miejsce, z pomocą przychodzą leki zawierające bromokryptynę (np. Bromergon, Bromocorn, Parlodel) lub nowszą substancję, kabergolinę (np. Dostinex).
Mimo, że obie substancje mają potwierdzoną skuteczność i są bezpieczne, to kabergolina przewyższa pod tym względem bromokryptynę. Efektywniej przywraca owulację, a pacjentki ją stosujące rzadziej doświadczają działań niepożądanych takich jak: nudności, zawroty i bóle głowy, bóle brzucha oraz zmęczenie.
Stosowanie bromokryptyny lub kabergoliny nie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem poronień lub wad rozwojowych dziecka.
Niepłodność męska
W przypadku niepłodności męskiej współczesna medycyna oferuje niestety mniej rozwiązań. W określonych przypadkach, na przykład w zatorze najądrzy, wystarczy nieskomplikowany zabieg chirurgiczny. Jednak przyczyny męskiej niepłodności, częściej niż ma to miejsce w przypadku kobiet, pozostają nieustalone.
Kurację hormonalną u mężczyzn stosuje się o wiele rzadziej niż u kobiet. Ma ona uzasadnienie u wąskiej grupy mężczyzn, u których dochodzi do produkcji niewystarczającej ilość plemników z powodu niedoboru gonadotropin wytwarzanych przez przysadkę. Mężczyźni ci zazwyczaj doświadczają skutków tych zaburzeń już od okresu dojrzewania. W takich przypadkach, w celu pobudzenia spermatogenezy (proces powstawania i dojrzewania plemników), stosuje się niektóre spośród zawierających FSH, LH i hCG leków, stosowanych u kobiet (np. Menopur, Mensinorm, Gonal-F, Bemfola, Ovaleap, Pregnyl).
Techniki wspomaganego rozrodu
Gdy leczenie farmakologiczne nie przynosi rezultatów lub gdy przyczyna niepłodności nie jest związana z zaburzeniami owulacji (np. uszkodzenia lub niedrożność jajowodów, endometrioza), współczesna medycyna daje możliwość zastosowania procedur zwanych technikami wspomaganego rozrodu, tj.:
inseminacji wewnątrzmacicznej
zapłodnienia in vitro
Procedury te stosuje się również wtedy, gdy nie da się wyjaśnić przyczyny niepłodności lub gdy niepłodny jest mężczyzna.
Tutaj również mają zastosowanie leki hormonalne (wymienione wyżej oraz stosowany jedynie w tym celu np. lek Elonva). Podaje się je kobiecie, aby wspomóc wytwarzanie przez jajniki wielu pęcherzyków jajnikowych, w których mogą rozwijać się komórki jajowe. Są one następnie pobierane, aby dokonać zapłodnienia pozaustrojowego (na przykład w metodzie in vitro).
Metody te są często ostatnią szansą i dają nadzieję parom, dla których posiadanie dziecka jest największym marzeniem.
W razie jakichkolwiek wątpliwości, zawsze możesz zadać pytanie farmaceutom GdziePoLek.
Źródła
1. Lindsay TJ, Vitrikas KR. Evaluation and treatment of infertility. Am Fam Physician. 2015 Mar 1;91(5):308-14.
2. NHS Choices. Causes of infertility. http://www.nhs.uk/Conditions/Infertility/Pages/Causes.aspx
3. The National Institute for Health and Care Excellence. Fertility problems: assessment and treatment. Last updated: August 2016.
4. The Women’s Health Council. Infertility Treatments for Women. A Review of the Bio-medical Evidence. 2009
5. Wspieramy płodność. Raport Koalicji na rzecz Kompleksowej Terapii Niepłodności. Warszawa 2015.
redaktor: Dina Dąbrowska
ostatnia zmiana: 18.04.2023 15:37:59
Dokładamy wszelkich starań, aby nasz artykuł jak najlepiej oddawał dostępne informacje, ale nie można go traktować jako konsultacji farmaceutycznej. Przed zażyciem leku należy przeczytać ulotkę, a w przypadku pytań skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Wszystkie podane w artykule nazwy produktów oraz zdjęcia są przykładowe i nie stanowią żadnej formy reklamy. Wszystkie prawa autorskie do artykułu są zastrzeżone przez GdziePoLek sp. z o.o.