Jakie leki powodują uzależnienie?

Spis treści

Uzależnienie od narkotycznych leków przeciwbólowych

Jak leczyć uzależnienie od opioidów?

Uzależnienie od leków na ból głowy 

Jak leczyć ból głowy z odbicia?

Uzależnienie od leków nasennych i uspokajających 

Jak leczyć uzależnienie od leków nasennych i uspokajających?

Jak zapobiec uzależnieniu od leków przeciwbólowych, uspokajających i przeciwlękowych?

„Rekreacyjne” stosowanie leków - groźny trend mogący prowadzić do uzależnienia

Które leki bez recepty stosowane niewłaściwie mogą prowadzić do uzależnienia?

Uzależnienie od kropli do nosa 

Jak poradzić sobie z uzależnieniem od kropli do nosa?

Jak zapobiec polekowemu nieżytowi nosa?

Uzależnienie od środków przeczyszczających

Jak pozbyć się uzależnienia od środków przeczyszczających?

Jak zapobiec uzależnieniu od środków przeczyszczających?

Uzależnienie od narkotycznych leków przeciwbólowych

Mówiąc o uzależnieniu od leków przeciwbólowych, często mamy na myśli uzależnienie od opioidów - związków pozyskiwanych z nasion maku lekarskiego, a także ich półsyntetycznych i syntetycznych pochodnych. Leki te stosuje się w leczeniu ostrego i przewlekłego bólu o średnim i dużym nasileniu związanego m.in. z chorobą nowotworową, zabiegami chirurgicznymi, chorobą zwyrodnieniową stawów, fibromialgią czy urazami kręgosłupa.

Do stosowanych leków z tej grupy zalicza się np. tramadol, dihydrokodeinę, morfinę, fentanyl, oksykodon i buprenorfinę.

Opioidy, przyjmowane zgodnie z zaleceniami lekarza, uważane są za skutecznie i bezpieczne. Poza działaniem przeciwbólowym, mogą wywoływać euforię, co stanowi główny powód ich nadużywania. Dotyczy to głównie osób stosujących opioidy z powodów pozamedycznych.

Poza rozwojem uzależnienia psychicznego, nadużywanie opiodowych leków przeciwbólowych wiąże się z wystąpieniem:

• tolerancji - potrzeby stałego zwiększania dawki leku w celu uzyskania takiego samego efektu działania leku (szybkość jej rozwoju znacznie różni się w zależności od stosowanego leku).

• uzależnienia fizycznego - charakteryzującego się wystąpieniem dolegliwości fizycznych (np. drgawki, wymioty, zaburzenia pracy serca) w wyniku przerwania stosowania leku (tzw. zespół odstawienny),

• zwiększonej wrażliwości na ból,

• senności, zawrotów głowy, dezorientacji czy depresji,

• spadku libido w wyniku obniżenia stężenia testosteronu.

U osób uzależnionych nierzadko obserwuje się przypadki przedawkowania opioidów. W wyniku przyjęcia zbyt dużej dawki substancji dochodzi do spłycenia oddechu, co może powodować niedotlenienie mózgu, mogące prowadzić do śpiączki, trwałego uszkodzenie mózgu, a nawet zgonu. Ryzyko przedawkowania znacznie się zwiększa w przypadku łączenia opiodów z alkoholem, lekami uspokajającymi, przeciwlękowymi i nasennymi. W 2019 roku w Stanach Zjednoczonych średnio 38 osób umierało każdego dnia z powodu przedawkowania opioidów na receptę, co daje łącznie ponad 14 tysięcy zgonów.

Jak leczyć uzależnienie od opioidów?

Leczenie uzależnienia od narkotycznych leków przeciwbólowych zależy od stanu zdrowia pacjenta, rodzaju stosowanego opioidu i długości jego przyjmowania. Terapia obejmuje m.in. detoksykację, czyli całkowite lub stopniowe odstawienie, farmakoterapię i psychoterapię. W leczeniu, poza łagodzeniem objawów odstawiennych, np. za pomocą leków przeciwdrgawkowych, stosuje się m.in. naltrekson (w postaci tabletek lub implantu podskórnego), który blokując działanie opioidów, niweluje potrzebę ich przyjmowania. W ciężkich przypadkach konieczne jest włączenie tzw. leczenia substytucyjnego za pomocą metadonu lub buprenorfiny - syntetycznych opiodów, które "zastępując" nadużywaną substancję, zapobiegają występowaniu objawów zespołu abstynencyjnego i redukują głód psychiczny. Leczenie prowadzone jest pod ścisłą kontrolą lekarza, nierzadko w warunkach szpitalnych. 

Uzależnienie od leków na ból głowy 

Nadużywanie leków przeciwbólowych może prowadzić do tzw. bólu głowy z odbicia (ang. MOH, medication overuse headache). Polega ono na wystąpieniu przejściowego nasilenia bólów głowy oraz objawów odstawiennych, takich jak: wymioty, nudności, przyśpieszenie pracy serca, lęk, zaburzenia snu czy drażliwość.

W 50% zjawisko to ma związek z nadużywaniem leków dostępnych bez recepty, takich jak paracetamol, NLPZ czy metamizol. Rzadziej dotyczy leków przeciwmigrenowych dostępnych na receptę, takich jak sumatryptan, wspomnianych wyżej opioidów czy pochodnych ergotaminy.

Problem ten diagnozuje się, jeśli w czasie 3-miesięcznej obserwacji, u pacjenta z migrenowymi bólami głowy, odnotowuje się co najmniej 15 dni z bólem głowy w miesiącu, wymagające stosowania analgetyków przez ≥10 lub ≥15 dni w miesiącu (zależnie od rodzaju leku). 

Jak leczyć ból głowy z odbicia?

Leczenie polega przede wszystkim na ograniczeniu stosowania leku. W przypadku wystąpienia silnego bólu, po odstawieniu niekiedy podaje się jednorazową dawkę leku przeciwbólowego w formie dożylnej. Można także stosować krótkotrwałą terapię glikokortykosteroidami - prednizonem  połączoną z lekami przeciwwymiotnymi, takimi jak metoklopramid. 

Uzależnienie od leków nasennych i uspokajających 

Do leków nasennych i uspokajających posiadających właściwości uzależniające należą:

• Benzodiazepiny (alprazolam, estazolam i lorazepam) - leki stosowane w krótkotrwałej terapii ostrych zaburzeń lękowych i bezsenności oraz w leczeniu napadów padaczkowych i stanów spastycznych. 

• Niebenzodiazepinowe leki nasenne, tzw. "Z-drugs" (zolpidem, zopiklon i zaleplon) - leki stosowane w krótkotrwałym leczeniu bezsenności. 

Leki te, przyjmowane zgodnie z zaleceniami, są uważane za leki skuteczne i bezpieczne. Czas stosowania leków z tych grup nie powinien przekraczać 4 tygodni, łącznie z okresem zmniejszania dawki. 

Niestety, w praktyce terapia nimi trwa zbyt długo, co prowadzi do rozwoju tolerancji, a następnie uzależnienia psychicznego i fizycznego. Spowodowane jest to brakiem świadomości pacjentów na temat zagrożenia, traktowaniem wspomnianych leków, jak "pigułek szczęścia", odwiedzaniem różnych lekarzy w celu uzyskania recepty (ang. doctor shopping) czy fałszowaniem recept (w dobie e-recepty znacznie rzadsze). Niekiedy przyczyną bywa także niewłaściwie prowadzona terapia. 

Długotrwałe stosowanie wiąże się z upośledzeniem pamięci, głównie krótkotrwałej, zaburzeniami koncentracji i koordynacji ruchowej. Zaśnięcie czy codzienne funkcjonowanie bez leków staje się niemożliwe. Konsekwencją nadużywania może być zatrucie. Według danych NFZ, przedawkowanie leków z grupy benzodiazepin w latach 2009-2010 było trzecią, zaraz po alkoholu i tlenku węgla, najczęstszą przyczyną przyjęć do szpitali z powodu zatrucia.

Jak leczyć uzależnienie od leków nasennych i uspokajających?

• Leczenie uzależnienia od benzodiazepin polega na zmianie leków silnie i krótko działających, takich jak alprazolam na długodziałające, takie jak diazepam i stopniowym zmniejszaniu dawek. W razie potrzeby wspomagająco stosuje się leki zmniejszające ryzyko wystąpienia drgawek, takie jak karbamazepina, beta-blokery o działaniu przeciwlękowym, takie jak  propranolol, czy leki nasenne, takie jak trazodon czy hydroksyzyna. Farmakoterapię często łączy się z psychoterapią. W ciężkich przypadkach stosuje się leczenie szpitalne na Oddziałach Leczenia Uzależnień. 

• Leczenie uzależnienia od zolpidemu i innych leków z tej grupy także polega na stopniowym zmniejszaniu dawki i stosowaniu preparatów o przedłużonym uwalnianiu oraz wspomaganiu terapii odpowiednimi lekami uspokajającymi i nasennymi. W ogromnej większości leczenie nie wymaga terapii szpitalnej i może być prowadzone przez lekarza rodzinnego. 

Jak zapobiec uzależnieniu od leków przeciwbólowych, uspokajających i przeciwlękowych?

• Przed rozpoczęciem leczenia zapytaj lekarza o planowany czas terapii, uwzględniający okres stopniowego zmniejszania dawki. 

• Przestrzegaj zaleceń lekarskich dotyczących sposobu dawkowania i długości leczenia.

• Przed użyciem leku zapoznaj się z treścią ulotki dołączonej do opakowania leku.

• O ile w ulotce nie ma informacji zezwalających na kruszenie, gryzienie czy żucie tabletek bądź otwieranie kapsułek, nie rób tego.

• Przed włączeniem każdego nowego leku, sprawdź czy nie wchodzi on w interakcje z obecnie stosowanymi lekami - informacje na ten temat znajdziesz w ulotce. W razie wątpliwości skorzystaj z forum Zapytaj Farmaceutę. 

• Obserwuj reakcje organizmu na lek - jeśli odczuwasz potrzebę zwiększenia dawki leku, koniecznie zgłoś to lekarzowi - jest to sygnał alarmowy, mogący wskazywać na rozwój tolerancji.

• Nie łącz ze sobą narkotycznych leków przeciwbólowych, leków uspokajających i nasennych.

• W trakcie ich stosowania nie pij alkoholu.

• Nie stosuj wspomnianych leków, jeśli nie zostało to zalecone przez lekarza.

„Rekreacyjne” stosowanie leków - groźny trend mogący prowadzić do uzależnienia

Wprowadzenie zakazu legalnego handlu dopalaczami w 2010 roku spowodowało wzrost zainteresowania pozamedycznym wykorzystywaniem niektórych leków dostępnych w aptekach bez recepty. Leki te, stosowane w dawkach wyższych niż zalecane, wywołują efekt podobny do działania leków psychotropowych, prowadząc do rozwoju uzależnień i ciężkich zatruć, których negatywne skutki są analogiczne do konsekwencji stosowania narkotyków. Błędne przekonanie, że nadużywanie leków bez recepty nie prowadzi do uzależnienia i nie zagraża życiu i zdrowiu, połączone z łatwą dostępnością i niską ceną sprawiają, że zjawisko to, popularne głównie wśród młodzieży, staje się coraz poważniejszym problemem.

Które leki bez recepty stosowane niewłaściwie mogą prowadzić do uzależnienia?

• Dekstrometorfan – syntetyczna pochodna morfiny, popularny składnik syropów i tabletek przeciwkaszlowych oraz leków stosowanych w łagodzeniu objawów przeziębienia. Stosowany w dawkach terapeutycznych, jest uważany za bezpieczny, nie wywołuje euforii i nie prowadzi do rozwoju uzależnienia. Stosowany w celach pozamedycznych, w ilościach kilkadziesiąt razy przekraczających zalecane dawki, wykazuje działanie odurzające. W zależności od przyjętej dawki może wywoływać euforię, pobudzenie, omamy słuchowe i wzrokowe czy ataki paniki. Stosowany długotrwale upośledza proces uczenia się, powoduje uzależnienie psychiczne i fizyczne, objawiające się m.in. bezsennością i pogorszeniem nastroju. W celu zapobiegania nadużywaniu leku, jednorazowo, bez recepty farmaceuta można wydać preparaty zawierające nie więcej niż 360 mg dekstometofanu.

• Benzydamina – substancja zaliczana do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), wykazująca miejscowe działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne i znieczulające. Jest składnikiem tabletek do ssania, aerozoli stosowanych w stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz preparatów ginekologicznych. W wysokich dawkach lek może wykazywać działanie psychoaktywne, wywołując m.in. pobudzenie, niepokój, euforię oraz omamy słuchowe i wzrokowe. Może powodować drgawki, przyśpieszenie akcji serca, zaburzenia czucia w postaci drętwienia czy mrowienia oraz zaburzenia układu pokarmowego. 

• Loperamid – składnik niektórych leków przeciwbiegunkowych. W wysokich dawkach może wywoływać uczucie euforii zbliżone do reakcji organizmu na narkotyki, takie jak morfina czy heroina. Jego przedawkowanie może prowadzić do depresji układu oddechowego oraz zaburzeń rytmu serca, grożących nagłym zgonem. Problem nadużywania loperamidu jest szczególnie widoczny w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 2019 r. Agencja Żywności i Leków FDA (ang. Food and Drug Administration) wprowadziła ograniczenia dotyczące zawartości loperamidu w opakowaniach leków dostępnych bez recepty.

• Pseudoefedryna - składnik leków stosowanych w objawowym leczeniu nieżytu nosa towarzyszącemu przeziębieniu i alergii. Zmniejsza obrzęk, przekrwienie i uczucie zatkanego nosa. Stosowana w wysokich dawkach powoduje pobudzenie i euforię. Niewłaściwe jej stosowanie, poza rozwojem uzależnienia, wiąże się m.in. z poważnymi zaburzeniami pracy serca. W celu ograniczenia pozamedycznego stosowania pseudoefedryny, farmaceuta może jednorazowo wydać preparaty zawierające łącznie maksymalnie 720 mg pseudoefedryny.

• Kodeina – pochodna opium, będąca składnikiem leków o działaniu przeciwbólowym i przeciwkaszlowym. Pomimo, że wykazuje blisko 10-krotnie słabszy efekt narkotyczny od morfiny, uzależnienie psychiczne może rozwinąć się już po kilkunastu dniach jej stosowania. Jej przedawkowanie bywa śmiertelne. W celu ograniczenia jej nadużywania, w aptece jednorazowo można kupić preparaty zawierające łącznie maksymalnie 240 mg kodeiny.

Uzależnienie od kropli do nosa 

Uczucie zatkanego nosa to częsty objaw związany z przeziębieniem, alergicznym zapaleniem błony śluzowej nosa czy zapaleniem zatok. By złagodzić dolegliwości, często sięgamy po dostępne bez recepty krople i aerozole do nosa zawierające np. oksymetazolinę, ksylometazolinę i nafazolinę. 

Substancje te obkurczają naczynia błony śluzowej nosa, niemal natychmiast udrażniają nos, ułatwiając oddychanie. Są skuteczne, łatwo dostępne i tanie. Ich stosowanie przez okres dłuższy niż 5-7 dni, może jednak prowadzić do polekowego nieżytu nosa, objawiającego się ciągłym uczuciem zatkanego nosa. Zbyt długie ich stosowanie sprawia, że naturalne mechanizmy obkurczania naczyń krwionośnych błony śluzowej nosa zawodzą i bez dodatkowego bodźca w postaci wspomnianych leków, nos jest stale zatkany. W konsekwencji stosujemy krople coraz częściej i w coraz większych ilościach, co prowadzi do podrażnienia i wysuszenia śluzówki, w konsekwencji czego może dojść do zaniku błony śluzowej nosa, odsłonięcia chrząstki czy uszkodzenia przegrody nosowej.

Jak poradzić sobie z uzależnieniem od kropli do nosa?

"Leczenie" uzależnienia od kropli do nosa wiąże się ze zmniejszeniem dawki i całkowitym zaprzestaniu ich stosowania. W początkowym okresie pomocna może okazać się zmiana na krople dla dzieci, zawierające mniejsze dawki ksylo- lub oksymetazoliny. Pomocniczo można stosować hipertoniczną sól morską lub spraye na bazie olejków eterycznych. Doustnie, przez kilka pierwszych dni można przyjmować również leki obkurczające błonę śluzową zawierające pseudoefedrynę. W razie problemów warto ograniczać stosowanie kropli stopniowo, najpierw w jednym otworze nosowym, a po osiągnięciu pożądanego efektu, w drugim. W przypadku wystąpienia podrażnienia, suchości czy drobnych krwawień, stosuj aerozole o działaniu regenerującym śluzówkę. W przypadku braku powodzenia należy zgłosić się do lekarza rodzinnego.

Jak zapobiec polekowemu nieżytowi nosa?

• Nigdy nie stosuj preparatów z ksylometazoliną, oksymetazoliną i nafazoliną przez okres dłuższy niż 5-7 dni.

• Pomiędzy kolejnymi zastosowaniami zachowaj co najmniej 10-14 dni przerwy.

• Nie używaj jednocześnie różnych preparatów zawierających  wspomniane substancje.

• Rozważ alternatywne środki, np. aerozole z hipertoniczną solą morską czy olejkami eterycznymi.

Uzależnienie od środków przeczyszczających

Uzależnienie od leków przeczyszczających polega na „rozleniwieniu jelit”, które pod wpływem substancji przeczyszczających, których mechanizm opiera się na drażnieniu jelit, przestają prawidłowo funkcjonować bez dodatkowego bodźca. Mowa o nadużywaniu preparatów zawierających np. bisakodyl, siarczan magnezu bądź ekstrakty z aloesu i kruszyny, sensu czy  rzewienia. 

Problem  ten najczęściej dotyczy osób z zaburzeniami odżywiania, chcących schudnąć oraz seniorów, którzy częściej borykają się z problemem zaparć. Niestety większość z nich nie zdaje sobie sprawy z tego, że nadużywanie tych preparatów może prowadzić do odwodnienia, zaburzeń elektrolitowych, spadku ciśnienia, zaburzeń pracy serca. Dowiedziono także, że długotrwałe stosowanie tego typu środków sprzyja rozwojowi raka jelita grubego. Dlatego tak bardzo ważne jest, by pamiętać, że preparaty przeczyszczające są pomocne w zaparciach, jednak należy je stosować zgodnie z zaleceniami.

Jak pozbyć się uzależnienia od środków przeczyszczających?

"Leczenie" uzależnienia od drażniących środków przeczyszczających wiążę się z zastąpieniem ich środkami przeczyszczającymi działającymi poprzez rozmiękczanie mas kałowych, np. laktuloza czy makrogole. Jeśli okazują się one nieskuteczne, w początkowym okresie można stosować lewatywy czy czopki glicerolowe. Równie ważne jest dbanie o właściwą podaż błonnika w diecie, prawidłowe nawodnienie i aktywność fizyczną. Jeśli stosowanie powyższych środków nie przynosi efektu, konieczna jest konsultacja z lekarzem rodzinnym. 

Jak zapobiec uzależnieniu od środków przeczyszczających?

• Nie stosuj leków przeczyszczających o działaniu drażniącym jelita częściej niż 2-3 razy w tygodniu. Jeśli pomimo ich stosowania zaparcia utrzymują się przez 1-2 tygodnie - zasięgnij porady lekarza.

• Rozważ stosowanie środków przeczyszczających, które nie rozleniwiają jelit, np. laktulozę czy makrogole.

• Nie stosuj środków przeczyszczających w celu utraty wagi.

• Pamiętaj o właściwej ilości błonnika w diecie i właściwym nawodnieniu organizmu (min. 2,5 l płynów dziennie).

W razie wątpliwości warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Możesz też zadać nam pytanie na forum Zapytaj Farmaceutę.