Tajniki skutecznej antykoncepcji były zgłębiane przez ludzi od zarania dziejów. Jakie były pierwsze sposoby zapobiegania ciąży i jaką miały skuteczność? Jak ewoluowały znane nam dzisiaj metody antykoncepcji, takie jak prezerwatywy, tabletki antykoncepcyjne, wkładki domaciczne czy tabletka “po” na przestrzeni wieków?
Spis treści
Prezerwatywy - najstarsza metoda antykoncepcji
Środki plemnikobójcze - powrót do starożytności
Metody barierowe dla kobiet - prezerwatywy damskie, diafragmy, kapturki i gąbki
Stosunek przerywany (coitus interruptus) - metoda średniowiecza
Metoda kalendarzykowa - naturalna antykoncepcja dla skrupulatnych
Wkładka domaciczna (IUD) - od jelit gąsienicy po urządzenia uwalniające hormony
Antykoncepcja hormonalna - odkrycie, które odmieniło życie wielu kobiet
Antykoncepcja awaryjna, czyli tabletka „po”
Zioła - toksyczne rośliny jako antykoncepcja
Przesądy i zabobony - czy towarzyszą nam do dziś?
Prezerwatywy - najstarsza metoda antykoncepcji
Mężczyźni używający prezerwatyw są przedstawieni na starożytnych rysunkach jeszcze sprzed 3000 roku p.n.e, jednak dopiero w 1564 roku został opublikowany pierwszy opis i badanie medyczne prezerwatyw włoskiego lekarza Gabrielle Falloppio. Nie były one stosowane jako forma antykoncepcji, a jedynie ochrona przed chorobami wenerycznymi. Wykonywane były z jelit lub pęcherzy zwierzęcych oraz lnu. W kolejnych latach pojawiały się wzmianki o rosnącej popularności prezerwatyw jako środka zapobiegającego ciąży, jednak tylko wśród klasy średniej i wyższych sfer, głównie ze względu na koszty.
W 1839 roku w Stanach Zjednoczonych opracowano przemysłową metodę pozyskiwania gumy, dzięki czemu w latach 50. XIX wieku powstały pierwsze gumowe prezerwatywy w przystępnej cenie. Po kilku latach rozprzestrzeniły się po całym świecie, tym samym stając się powszechną metodą ochrony przed ciążą i chorobami wenerycznymi. W latach 20. XX wieku pojawiły się prezerwatywy lateksowe, które były tańsze i łatwiejsze w produkcji, a dodatkowo bardziej wytrzymałe. Pierwsza prezerwatywa pokryta nawilżającym lubrykantem została wyprodukowana w Wielkiej Brytanii przez markę Durex w 1957 roku.
Sprzedaż prezerwatyw rosła do lat 60., po czym znacznie spadła w wyniku wprowadzenia hormonalnych metod antykoncepcji. Prezerwatywy odzyskały popularność dopiero po wybuchu epidemii AIDS w latach 80., jako jedyna metoda antykoncepcji chroniąca również przed zakażeniem.
Od roku 1997 dostępne są prezerwatywy poliuretanowe, które są cieńsze i bardziej elastyczne niż prezerwatywy lateksowe, a także znacznie rzadziej powodują reakcje alergiczne.
Aktualnie prezerwatywy pozostają najpopularniejszą metodą antykoncepcji, szczególnie ze względu na bardzo łatwą dostępność bez recepty, niską cenę, dość wysoką skuteczność oraz dodatkową ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.
Obejrzyj film!
Środki plemnikobójcze - powrót do starożytności
Wykorzystanie środków mających ograniczyć żywotność plemników zostało opisane już ok. 1850 roku p.n.e. przez starożytnych Egipcjan. Kobiety, aby uniknąć niechcianej ciąży umieszczały w pochwie przed odbyciem stosunku odchody krokodyla, miód z dodatkiem sody krystalicznej lub kwaśne mleko. Składniki te charakteryzuje kwaśny odczyn, który miał odpowiadać za właściwości plemnikobójcze.
Nowoczesne środki plemnikobójcze zostały opracowane w latach 50. XX wieku i są dostępne w postaci kremów, żeli, pianek oraz globulek. Zawierają nonoksynol-9 – związek chemiczny, który unieruchamia plemniki, utrudniając im tym samym dotarcie do komórki jajowej. Dziś środki plemnikobójcze są formą antykoncepcji bez recepty, często wykorzystywaną w połączeniu z prezerwatywami, kapturkami dopochwowymi czy diafragmami.
Metody barierowe dla kobiet - prezerwatywy damskie, diafragmy, kapturki i gąbki
Pierwsze wzmianki o tzw. pessarium (przedmioty, które umieszcza się w pochwie, aby zamknąć szyjkę macicy i uniemożliwić przedostanie się plemników) również pochodzą ze starożytnego Egiptu z ok. 1850 roku p.n.e., gdzie były sporządzane ze zmieszanych z miodem krokodylich odchodów. W późniejszym czasie takie pessaria stosowano także w Indiach (z odchodów słoni), czy Grecji (z odchodów myszy). Starożytni Grecy stosowali również wełnę nasączoną starą oliwą z oliwek, miodem, a nawet toksycznym ołowiem oraz wykorzystywali kozie pęcherze jako diafragmy.
Gąbka dopochwowa - metoda znana od prawie 2000 lat
Po raz pierwszy opisano wykorzystanie gąbki jako środka antykoncepcyjnego ok. 300 roku n.e. Umieszczano ją w pochwie tak, aby pokrywała całkowicie szyjkę macicy. Prawidłowo umieszczona gąbka wchłania nasienie uniemożliwiając przedostanie się do komórki jajowej i zapobiegając tym samym zapłodnieniu. Aby zwiększyć skuteczność metody, w XVIII wieku Francuzki nawilżały gąbki brandy, która miała działać plemnikobójczo. We współczesnych czasach, choć coraz rzadziej, nadal stosuje się gąbki nasączone środkami plemnikobójczymi, np. nonoksynolem-9.
Kapturki dopochwowe i diafragma (błona pochwowa) - ulubiona metoda na przełomie XIX i XX wieku
Pierwszy kapturek dopochwowy wykonany z gumy został opracowany w 1838 roku przez niemieckiego ginekologa. Kapturki były robione na zamówienie z gumy na podstawie woskowych odcisków szyjki macicy. Metoda ta była powszechnie stosowana przez następne stulecie, głównie w Europie. Do Stanów Zjednoczonych koncepcja ta została sprowadzona w latach 50. XIX wieku i cieszyła się dużą popularnością, aż w latach 70. XIX wieku sprowadzanie i dystrybucja środków antykoncepcyjnych zostały uznane za nielegalne. W USA pierwsza firma produkująca środki antykoncepcyjne (głównie kapturki i diafragmy) została założona dopiero w 1925 roku, kończąc tym samym potrzebę ich importu z Europy.
Diafragmy wynaleziono w 1880 roku w Niemczech. W latach 40. XX wieku diafragmy były uznawane przez lekarzy za najskuteczniejszą metodę antykoncepcji, jednak straciły one na popularności w latach 60. wraz z wynalezieniem tabletek i wkładek domacicznych uwalniających hormony. Współcześnie diafragmy wykonywane są z gumy lub silikonu i nasączane środkiem plemnikobójczym. Wykazują ok. 92-96% skuteczności (używane prawidłowo, wraz ze środkiem plemnikobójczym) i stanowią alternatywę dla kobiet poszukujących niehormonalnej formy antykoncepcji.
Prezerwatywy damskie - metoda, która nigdy nie cieszyła się popularnością
Pierwsze wersje prezerwatyw dla kobiet były dostępne już w latach 20. XX wieku, jednak nie były powszechnie używane. Składały się z grubej gumowej rurki wyścielającej pochwę i pierścienia utrzymującego prezerwatywę na miejscu. We wczesnych latach 90. zaprojektowano lateksowe prezerwatywy wbudowane w majtki wykonane z koronek oraz wykonany z poliuretanu femidom, który łączy cechy prezerwatywy męskiej i diafragmy. Damskie prezerwatywy nie są łatwe w użytkowaniu, w związku z czym nigdy nie cieszyły się dużym zainteresowaniem.
Wszystkie nowoczesne metody barierowe dla kobiet dostępne są bez recepty.
Stosunek przerywany (coitus interruptus) - metoda średniowiecza
Stosunek przerywany po raz pierwszy pojawia się w tekstach żydowskich, chrześcijańskich i islamskich w IX wieku. Polega na wycofaniu przez mężczyznę członka z pochwy przed wytryskiem. Początkowo praktyka ta była wiązana głównie z prostytucją i nielegalnymi romansami, jednak zyskała dużą popularność wśród małżeństw w średniowieczu, kiedy to religia miała bardzo duży wpływ na życie codziennie wielu osób. Stosunek przerywany był najłatwiejszą do ukrycia przed kościołem metodą zapobiegania ciąży. Praktyka ta, choć nie jest niezawodna, dziś wciąż cieszy się dość dużą popularnością.
Metoda kalendarzykowa - naturalna antykoncepcja dla skrupulatnych
Naturalna metoda antykoncepcji polegająca na obserwacji własnego ciała i systematycznym notowaniu zmian w nim zachodzących nie została w pełni rozwinięta aż do lat 20. XX wieku, kiedy badania ustaliły czas owulacji. W latach 30. kobiety mierzyły temperaturę ciała, aby określić czas owulacji, a w latach 60. wprowadzono metodę Billingsów, czyli obserwacji i oceny śluzu szyjki macicy. W latach 80. powstały pierwsze urządzenia, tzw. komputery cyklu, które wskazują fazy cyklu i informują o dniach płodnych na podstawie pomiarów temperatury ciała i długości cyklu. Aktualnie dostępne są także urządzenia monitorujące płodność kobiety na podstawie pomiarów metabolitów estradiolu i hormonu luteinizującego w moczu.
Obejrzyj film!
Wkładka domaciczna (IUD) - od jelit gąsienicy po urządzenia uwalniające hormony
Pierwsza wkładka domaciczna zaprojektowana jako środek antykoncepcyjny została wykonana w 1909 roku z jelita jedwabnika i wprowadzona na niemiecki rynek w latach 20. Kilka lat później została ona zastąpiona srebrnym pierścieniem Gräfenberga, który w Anglii pozostał popularną metodą antykoncepcji aż do 1939 roku.
W latach 60. XX wieku opracowano pierwszą elastyczną, plastikową wkładkę, znaną jako pętla Lippesa. Urządzenia te miały różne rozmiary w zależności od tego, czy i ile razy kobieta była w ciąży oraz sznurek, który ułatwiał wyjmowanie. Łatwość w użyciu i niska cena sprawiły, że wkładki te weszły do powszechnego użytku w Europie i Ameryce.
W 1969 odkryto antykoncepcyjne działanie miedzi umieszczonej w macicy, a w 1988 roku pojawiła się niehormonalna wkładka z miedzianą powłoką, której skuteczność może utrzymywać się nawet 10 lat i do dziś jest jedną z najbardziej skutecznych niehormonalnych metod antykoncepcji. Miedziane wkładki (np. IUB Ballarine Midi) dostępne są bez recepty, jednak mogą być zakładane i usuwane wyłącznie przez wykwalifikowany personel medyczny.
W 1970 roku opracowana została pierwsza wkładka domaciczna uwalniająca hormony (progesteron). Po 6 latach została wprowadzona do użytku, jednak nie utrzymała się na rynku zbyt długo ze względu na krótki okres żywotności (1 rok). Pod koniec lat 70. została zaprojektowana wkładka domaciczna Mirena o 5-letniej żywotności uwalniająca lewonorgestrel. Po raz pierwszy została zatwierdzona w Finlandii w 1990 roku, natomiast w Stanach Zjednoczonych dopiero w 2001 roku. W 2013 roku na rynku pojawiła się wkładka Jaydess - mniejszych rozmiarów, o niższej dawce lewonorgestrelu, polecana głównie dla kobiet, które nie były wcześniej w ciąży. Obecnie na świecie wkładki z lewonorgestrelem stanowią często wybieraną metodę antykoncepcji ze względu na bezpieczeństwo i wysoką skuteczność. Dostępne są wyłącznie na receptę.
Obejrzyj film!
Antykoncepcja hormonalna - odkrycie, które odmieniło życie wielu kobiet
Pomysł zastosowania hormonów jako antykoncepcji powstał w latach 20. XX wieku, kiedy odkryto hormony jajnikowe - estrogen i progesteron, oraz ich rolę w reprodukcji. W tamtym czasie jedynym źródłem hormonów była tkanka zwierzęca, przez co ich produkcja była bardzo kosztowna (aby wyprodukować 30 mg estrogenu potrzeba było 5 kg jajników świni). W latach 40. amerykański chemik Russell Marker odkrył, że niektóre rośliny zawierają substancje podobne do hormonów i zaczął pozyskiwać progesteron z pochrzynu z meksykańskich upraw. Okazało się wtedy, że progesteron jest rozkładany w przewodzie pokarmowym i nie jest wchłaniany, dlatego w latach 50. opracowano syntetyczne wersje hormonu, znane jako progestageny.
Tabletki antykoncepcyjne - najpopularniejsza hormonalna metoda antykoncepcji
Pierwsza złożona tabletka antykoncepcyjna o nazwie Envoid zawierała mestranol (pochodna estrogenu) oraz noretynodrel (progestagen). W pierwszych badaniach klinicznych, które miały miejsce w Portoryko w 1956 roku, tabletka wykazała niemal 100% skuteczności, jednak bardzo często powodowała skutki uboczne, takie jak ból brzucha i głowy, nudności, zawroty głowy i wymioty. Dawka hormonów zawarta w tabletkach została obniżona niemal o połowę i w 1957 roku Envoid został zatwierdzony przez FDA (Agencja Leków i Żywności) i wprowadzony na rynek w USA.
Końcem lat 60. odkryto, że zawarte w tabletkach estrogeny zwiększają ryzyko chorób zakrzepowo-zatorowych i aby je zmniejszyć znacznie obniżono dawki estrogenu w tabletkach (pierwsze tabletki zawierały aż 150 µg estrogenu, a w 1973 tylko 30 µg), wprowadzono nowe progestageny i tabletki jednoskładnikowe, czyli tzw. minipigułki, oraz rozpoczęto pracę nad innymi drogami podania hormonów, np. dopochwową, przezskórną lub poprzez iniekcje.
W latach 80. wprowadzono tabletki dwufazowe i trójfazowe, które początkowo zostały zaprojektowane w celu zmniejszenia skutków ubocznych i bardziej dokładnego naśladowania naturalnego cyklu menstruacyjnego. Z czasem nie okazały się one jednak znacząco lepiej tolerowane, a ich prawidłowe stosowanie było bardziej skomplikowane dla pacjentek, co wiązało się z błędami prowadzącymi do obniżonej skuteczności. W związku z tym obecnie przyjmowane są rzadziej niż tabletki jednofazowe, choć sprawdzają się u pacjentek, które skrupulatnie stosują się do zasad przyjmowania antykoncepcji. W Polsce aktualnie dostępne są preparaty pięciofazowe (np. Qlaira).
Obejrzyj film!
Zastrzyki antykoncepcyjne - jedno ukłucie na 3 miesiące
Pierwsze zastrzyki o przedłużonym działaniu zawierające octan medroksyprogesteronu (DMPA) były dostępne na rynku już w latach 60. XX wieku jako lek na raka endometrium i nerek, a następnie również antykoncepcja. Zastrzyki zawierały 150 mg substancji czynnej i podawane były domięśniowo co 90 dni. W latach 70. pojawiły się poważne kontrowersje dotyczące bezpieczeństwa DMPA, ponieważ badania toksykologiczne wykazały, że w dużych dawkach zwiększa on ryzyko guzów piersi u samic psów rasy beagle. Pomimo, że zastrzyki należały do najskuteczniejszych metod antykoncepcji, FDA odmówiła ich zatwierdzenia, przez co w wielu innych krajach również zrezygnowano z ich stosowania. W kolejnych latach WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) podjęła się badań nad zastrzykami DMPA i potwierdziła ich bezpieczeństwo, dzięki czemu w 1992 roku FDA finalnie zatwierdziła je do stosowania antykoncepcyjnego. Aktualnie zastrzyki Depo-Provera stosowane są w ponad 100 krajach.
Drugi zastrzyk antykoncepcyjny Noristerat dostępny od 1966 roku zawiera 200 mg enantatu noretysteronu i przeznaczony jest do podawania domięśniowego co 60 dni. Aktualnie zatwierdzony jest w ponad 60 krajach, w tym w Wielkiej Brytanii.
W 2011 roku w Wielkiej Brytanii został zarejestrowany zastrzyk zawierający 104 mg octanu medroksyprogesteronu do stosowania podskórnego pod nazwą Sayana Press o podobnej skuteczności jak zastrzyk domięśniowy Depo-Provera. Cztery lata później zatwierdzono go do samodzielnego wstrzykiwania i obecnie w takiej formie dostępny jest w ponad 50 krajach, w tym Stanach Zjednoczonych.
W Polsce aktualnie dostępny jest tylko jeden zastrzyk antykoncepcyjny - Depo-Provera. Może być wydany wyłącznie z przepisu lekarza i wstrzykiwany przez personel medyczny.
Obejrzyj film!
Implanty antykoncepcyjne – kilka lat skutecznej antykoncepcji
W 1966 roku rozpoczęto badania nad zastosowaniem kapsułek z gumy silikonowej jako sposobu na ciągłe uwalnianie hormonów, a przez kolejne 9 lat przeprowadzono liczne badania i porównano efekty różnych syntetycznych hormonów dostarczanych za pomocą plastikowych drucików. W 1965 roku wykazano, że implanty zawierające lewonorgestrel są najlepszą opcją pod względem bezpieczeństwa i skuteczności.
Pierwszy implant antykoncepcyjny Norplant, który składał się z sześciu drucików i zawierał lewonorgestrel został zatwierdzony w 1984 roku i niedługo po tym trafił do użytku m.in. w Finlandii. Zapewniał ochronę antykoncepcyjną przez 5 lat od aplikacji. Następnie zastąpiono go systemem składającym się z dwóch drucików Jadelle/Norplant II, a w 1998 roku wprowadzono Implanon - jednopręcikowy implant zawierający etonogestrel, który zapewniał ochronę przed ciążą przez 3 lata. Zarówno wkładanie, jak i usuwanie nowego systemu stanowiło mniejszy problem, niż w przypadku jego poprzedników, jednak nadal zdarzały się przypadki, kiedy był aplikowany zbyt głęboko lub w ogóle. Nexplanon/Implanon NXT został wprowadzony w 2010 roku i różni się od swojego poprzednika nowym, wstępnie załadowanym urządzeniem wprowadzającym oraz prętem, który poza etonogestrelem zawiera 15 mg siarczanu baru, co umożliwia łatwe wykrywanie go za pomocą promieni rentgenowskich w razie zbyt głębokiej aplikacji.
Obecnie Nexplanon stosowany jest w niemal 100 krajach, w tym w Polsce. Dostępny jest na receptę i może być aplikowany oraz usuwany tylko przez wyszkolony personel medyczny.
Od połowy 2000 roku na rynku pojawiły się także plastry naskórne oraz pierścienie dopochwowe uwalniające hormony. Zwiększona biodostępność hormonów podawanych w ten sposób umożliwiła zmniejszenie dawek, dzięki czemu metody są bardziej bezpieczne dla kobiet obarczonych zwiększonym ryzykiem sercowo-naczyniowym.
Obejrzyj film!
Obejrzyj film!
W dzisiejszych czasach antykoncepcja hormonalna pozostaje popularnym wyborem wśród kobiet, ze względu na wygodę oraz szeroki wybór sposobu stosowania, a także bardzo skuteczną ochronę antykoncepcyjną. Wszystkie metody antykoncepcji hormonalnej dostępne są tylko na receptę.
Antykoncepcja awaryjna, czyli tabletka „po”
W latach 70. XX wieku kanadyjski ginekolog Albert Yuzpe opracował pierwszą metodę antykoncepcji awaryjnej – schemat Yuzpe. W ciągu 72 godzin od stosunku należało przyjąć kilka tabletek antykoncepcyjnych zawierających analogi estrogenu i progesteronu w odpowiednich dawkach (100–120 μg etynyloestradiolu oraz 0,5–0,6 mg lewonorgestrelu lub 1–1,2 mg norgesterelu) i po 12 godzinach powtórzyć czynność. Metoda ta powodowała liczne działania niepożądane, w związku z czym w 1999 roku została wyparta przez tabletki zawierające wyłącznie analog progesteronu (lewonorgestrel w pojedynczej dawce 1,5 mg). W 2009 roku zatwierdzony i wprowadzony na rynek został również octan uliprystalu, czyli selektywny modulator receptora progesteronu (SPRM), który podaje się w pojedynczej dawce 30 mg.
Obejrzyj film!
Antykoncepcyjne tabletki awaryjne były w Polsce dostępne wyłącznie z przepisu lekarza, aż w 2014 roku Europejska Agencja Leków zaleciła zmianę statusu dostępności octanu uliprystalu na bez recepty. Polska zastosowała się do decyzji komisji i od kwietnia 2015 roku tabletkę EllaOne można było zakupić w aptece bez recepty. Nie trwało to jednak długo, bo już w lipcu 2017 roku polski rząd zdecydował o ponownej zmianie dostępności leku, w związku z czym aktualnie wszystkie tabletki “po” w Polsce można zakupić wyłącznie na receptę. W wielu krajach europejskich zarówno tabletki z lewonorgestrelem, jak i octanem uliprystalu dostępne są w aptekach bez recepty.
Obejrzyj film!
Zioła - toksyczne rośliny jako antykoncepcja
Roślin stosowanych jako forma antykoncepcji było w przeszłości bardzo wiele i różniły się w zależności od regionu. Niektóre z nich były wykorzystywane aż do XIX wieku. Wiele ziół, oprócz działania antykoncepcyjnego, charakteryzowało się toksycznością dla matki, jak i poczętego już dziecka, w związku z czym stanowiły również środki poronne.
Bardzo duże znaczenie w kontroli urodzeń w starożytnej Grecji i Rzymie odegrała roślina zwana Sylfion (Sylphium), która rosła w greckim mieście Cyrene w Afryce Północnej. Spożywanie kwiatów Sylfionu zmiażdżonych i zmieszanych z winem lub wodą, bądź w postaci wywaru z pieprzem i mirrą miało zapobiegać ciąży, ale prawdopodobnie działało również poronnie. Podejmowano wiele prób hodowli tej rośliny na innych terenach, jednak bez skutku, a roślina została całkowicie zebrana i wyginęła ok. 54 roku n.e. Aktualne badania na pokrewnych gatunkach roślin wykazują, że Sylfion rzeczywiście mógł skutecznie zapobiegać ciąży.
Kwiaty Pennyroyal (mięty polej) również były wykorzystywane do przygotowania doustnych środków antykoncepcyjnych i poronnych od czasów starożytnej Grecji, aż do XIX wieku, pomimo ich toksyczności. Mogły one powodować poważne uszkodzenia wątroby i nerek, a także uszkodzenia układu nerwowego.
Balsam Gilead to kolejny ziołowy środek opisany przez starożytnych lekarzy greckich, pozyskiwany z drzewa zwanego balsamowcem zwyczajnym. Stosowało się go zewnętrznie – kobiety smarowały nim swoje drogi rodne, co miało zapobiegać poczęciu. Balsam Gilead znany był z wielu innych właściwości leczniczych. Stosowany był m.in. w leczeniu zapalenia opłucnej i płuc, kaszlu, rwy kulszowej, epilepsji czy astmy.
Kolejną rośliną opisywaną przez starożytnych Greków stosowaną jako antykoncepcja i środek poronny, która zyskała dużą popularność w średniowieczu była marchew zwyczajna (znana również jako Queen Anne’s Lace). Z jej ziaren sporządzano nalewki, które kobiety spożywały dzień po stosunku, aby zapobiec zagnieżdżeniu zarodka w macicy lub stosowały je jako pessarium.
Przesądy i zabobony - czy towarzyszą nam do dziś?
W czasach starożytnej Grecji wierzono, że wstrzymanie oddechu podczas wytrysku i kichnięcie po, może zapobiec zajściu w ciążę. Zalecano również wypicie czegoś zimnego przed stosunkiem oraz wierzono, że jeśli kobieta zabije dużego włochatego pająka, wyjmie z jego głowy dwa małe robaki i przywiąże je do siebie włosiem jelenia to będzie chroniona przed ciążą przez kolejny rok.
Z kolei w średniowieczu popularne było noszenie różnorodnych amuletów mających chronić kobiety przed zajściem w ciążę, a także oddawanie moczu przez kobietę po odbytym stosunku. Mit ten utrzymał się do dziś i choć oddawanie moczu po stosunku jest dobrą praktyką, bo pomaga uniknąć infekcji, to nie wykazuje działania antykoncepcyjnego.
Źródła
Quarini C.A. History of contraception. Women’s Health Medicine. 2005, 2(5), 28–30
Stevens J.M. Gynaecology from ancient Egypt: The papyrus Kahun: A translation of the oldest treatise on gynaecology that has survived from the ancient world. Med J Aust. 1975 Dec 20-27;2(25-26):949-52
Khan F., Mukhtar S., Dickinson I.K., Sriprasad S. The story of the condom. Indian journal of urology. 2013, 29(1), 12–15
Schenker J.G, Rabenou V. Contraception: traditional and religious attitudes. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 1993 Apr;49(1-2):15-8
Flemming R. Fertility control in ancient Rome. Women's History Review, 2020
Gilbirds W.M 2nd, Jonas H.S. The cervical cap. An alternate barrier contraceptive method. Mo Med. 1982 Apr;79(4):216-8, 224
Bounds W. Female condoms. Eur J Contracept Reprod Health Care. 1997 Jun;2(2):113-6
Potts M., Campbell M. History of Contraception. Gynecology and Obstetrics. 2002; 6(8)
Margulies L. History of intrauterine devices. Bull N Y Acad Med. 1975 May;51(5):662-7
Christin-Maitre S. History of oral contraceptive drugs and their use worldwide. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab. 2013 Feb;27(1):3-12
Jütte R. Contraception; A History. Verlag C.H. Beck oHG, München, 2003
Benagiano G., Gabelnick H., Brosens I. Long-Acting Hormonal Contraception. Women's Health. 2015, 11, 749–757
Mansour D. Nexplanon®: what Implanon® did next. Journal of Family Planning and Reproductive Health Care. 2010, 36, 187–189
Moray K.V., Chaurasia H., Sachin O., Joshi B. A systematic review on clinical effectiveness, side-effect profile and meta-analysis on continuation rate of etonogestrel contraceptive implant. Reproductive Health. 2021, 18