10 najczęstszych błędów w przyjmowaniu leków

1. Pomijanie pojedynczych dawek leku, przedwczesne przerywanie leczenia, samodzielna zmiana dawkowania

Lek niestosowany jest zawsze nieskuteczny. Choć wydaje się to oczywiste, jak pokazują wyniki badań, spora część pacjentów ma problem z przestrzeganiem podstawowych zaleceń odnośnie przyjmowania leków.

Wykazano bowiem, że:

• 1/4 - 1/3 wystawianych recept nie jest w ogóle realizowana przez pacjentów,
• wśród chorych ze świeżo rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym, po 6 miesiącach leczenia zaleceń ściśle przestrzegało zaledwie 8,1% pacjentów,
• blisko 40% pacjentów nie przestrzega zaleconego schematu dawkowania antybiotyków,
• co najmniej 20% pacjentów raz w miesiącu przerywa stosowanie leków na kilka dni, robiąc sobie tzw. wakacje lekowe (ang. drug holidays), związane najczęściej z weekendami bądź innymi wydarzeniami zaburzającymi codzienny rytm życia [1],
• 25% chorych przewlekle przyznało, że zdarzało im się stosować jedynie niektóre lub tylko jeden z przepisanych leków [2].

Wśród najczęstszych przyczyn nieprzestrzegania zaleceń lekarskich wymienia się zapominalstwo (27,2%), zbyt wysoką cenę leku (19,9%), przeświadczenie o braku skuteczności leku (18,8%), uzyskanie zamierzonego efektu leczniczego (18,8%), wystąpienie działań niepożądanych (14%) [3].

Jak zapobiec błędom?

• Gdy lekarz przepisuje Ci nowy lek, dowiedz się, w jakim celu go stosujesz, jak długo będzie trwała kuracja, jak dawkować lek oraz jakie skutki uboczne mogą wystąpić.
• Jeśli koszt kuracji jest dla Ciebie zbyt wysoki, zapytaj farmaceutę o dostępność tańszych zamienników leku. Gdy nie są one dostępne, nie rezygnuj całkiem z leczenia - zapytaj lekarza o możliwość zastosowania mniej kosztownej terapii.
• Jeśli masz kłopot z przyjmowaniem leku kilka razy w ciągu dnia, zapytaj lekarza o możliwość zastosowania leku o przedłużonym działaniu, który można stosować rzadziej bądź leku złożonego, zawierającego połączenie kilku substancji czynnych, pozwalającego zastąpić 2 lub 3 tabletki za pomocą 1 (częsta praktyka w przypadku leków na nadciśnienie).
• Jeśli często zdarza Ci się pomijać pojedyncze dawki leku, wypróbuj jedną z aplikacji mobilnych przypominających o przyjęciu tabletki (np. darmowe aplikacje Pills Reminder, Moje Leczenie).
• Więcej o tym, czy, jak i kiedy można odstawić leki przeczytasz w artykule.

2. Przyjmowanie leków o niewłaściwej porze dnia

Część leków przyjmuje się niezależnie od pory dnia. Istnieje jednak grupa leków, których skuteczność jest determinowana odpowiednią porą ich przyjmowania.

Przykłady skutków przyjmowania leków o niewłaściwej porze dnia

• Przyjmowanie leków moczopędnych wieczorem - szczyt produkcji moczu występuje w nocy, co jest powodem nocnych wizyt w toalecie i wiąże się ze wzrostem ryzyka upadków.
• Przyjmowanie statyn o krótkim okresie działania (np. simwastatyna) rano zmniejsza skuteczność leku, ponieważ szczyt syntezy cholesterolu przypada na godziny nocne.

Jak zapobiec błędom?

• Przestrzegaj zaleceń lekarza i informacji zawartych w ulotce.
• W razie wątpliwości zapytaj farmaceutę.

3. Interakcje leków z żywnością

Zgodnie z danymi Instytutu Żywności i Żywienia, w grupie 481 losowo wybranych pacjentów przyjmujących co najmniej 1 lek, narażenie na interakcje z żywnością wystąpiło u ponad 60% badanych.

Wiele leków można przyjmować niezależnie od posiłku. W przypadku niektórych leków obecność pokarmu może mieć istotny wpływ na wchłanianie, dlatego nie można bagatelizować zaleceń mówiących o tym, że lek powinien być stosowany na czczo, przed posiłkiem, z posiłkiem czy po posiłku.

Pacjenci często mylą określenie „na czczo” ozna­czające, że lek po­win­i­en być przyjmowany minimum pół godziny przed śniadaniem i co najmniej 8 go­dzin od ostat­nie­go po­sił­ku, z określeniem „przed po­sił­kiem”, które ozna­cza, że lek należy przyjmować około 2 godziny przed jedzeniem.

Przykłady skutków niewłaściwego łączenia leków z jedzeniem

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) stosowane na czczo, mogą prowadzić do uszkodzenia błony śluzowej żołądka (najlepiej przyjmować je z posiłkiem).
• Przyjmowanie metforminy na czczo zwiększa ryzyko działań niepożądanych ze strony układu pokarmowego (zwykle zaleca się ją stosować z głównym posiłkiem).

Jak zapobiec błędom?

• Informacji na temat interakcji leków z jedzeniem szukaj w ulotce leku.
• W razie wątpliwości zapytaj lekarza lub farmaceutę.
• Więcej o tym, jak łączyć leki z jedzeniem przeczytaj w tekście.

4. Popijanie leków napojami

Leki zaleca się popijać szklanką (ok. 200 ml) niegazowanej, niskozmineralizowanej wody o temperaturze pokojowej lub przegotowaną, ostudzoną wodą z kranu. Tymczasem, jak wykazało jedno z badań, zaledwie 44% badanych popija leki wodą [4].

Nie należy popijać leków:

• kawą i herbatą (zawarte w nich garbniki osłabiają wchłanianie niektórych leków),
• sokami i napojami słodzonymi (ich kwaśne pH może zmniejszać wchłanianie niektórych leków),
• mlekiem (zawarty w nim wapń może utrudniać wchłanianie leków, (zwłaszcza antybiotyków), dodatkowo mleko może podnosić pH treści żołądkowej, przyśpieszając rozpad kapsułek dojelitowych),
• napojami alkoholowymi (alkohol zaburza procesy wchłaniania i wydalania leków, zwiększa ryzyko ich toksyczności i uszkodzenia błony śluzowej żołądka).

Jak zapobiec błędom?

Leki popijaj zawsze wodą.

5. Jednoczesne stosowanie leków wchodzących ze sobą w interakcje

Ryzyko związane z interakcjami między lekami wzrasta wraz z ich liczbą. Szacuje się, że ich wystąpienie jest prawdopodobne u osób przyjmujących 2 leki, częste przy 3 lekach i nieuniknione przy stosowaniu 4 i więcej leków równocześnie. Może to prowadzić do zmniejszenia skuteczności leczenia, wystąpienia działań niepożądanych i efektów toksycznych [4].

Przykłady skutków interakcji międzylekowych

• Jednoczesne przyjmowanie więcej niż jednego doustnego leku z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) istotnie zwiększa ryzyko krwawień z przewodu pokarmowego i niewydolności nerek (bezwzględnie przeciwwskazane połączenie).
• Jednoczesne stosowanie klarytromycyny (antybiotyk) i simwastatyny (lek obniżający stężenie cholesterolu) istotnie zwiększa ryzyko rabdomiolizy, czyli uszkodzenia mięśni, co może prowadzić do niewydolności nerek i śmierci (lekarz może zdecydować o czasowym odstawieniu statyny) [5].

Jak zapobiec błędom?

• Informuj lekarza i farmaceutę o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach diety czy ziołach - najlepiej przygotuj listę wszystkich stosowanych preparatów.
• Zapoznaj się z częścią poświęconą interakcjom leku zawartą w każdej ulotce.
• Więcej o tym, jak unikać szkodliwych interakcji między lekami przeczytasz w artykule.
• W razie wątpliwości zapytaj farmaceutę.

6. Stosowanie tych samych leków pod różnymi nazwami handlowymi

Ryzyko „zdublowania” leków jest większe u osób leczących się u kilku lekarzy jednocześnie, chorych wychodzących ze szpitala z nowymi zaleceniami, a także u osób stosujących leki bez recepty „na własną rękę”. Leki różniące się nazwami handlowymi, pozornie nie mające ze sobą nic wspólnego, mogą zawierać tę samą substancję czynną. Ich równoczesne przyjmowanie może prowadzić do wystąpienia objawów zatrucia.

Jak zapobiec błędom?

• Zwróć uwagę na nazwę międzynarodową substancji czynnej zawartej w leku. Znajdziesz ją pod nazwą handlową leku, najczęściej zapisaną kursywą. Sprawdź czy inne przyjmowane przez Ciebie leki nie zawierają tej samej substancji czynnej.
• W razie wątpliwości zapytaj farmaceutę.

7. Stosowanie leków na receptę bez konsultacji z lekarzem

W badaniu przeprowadzonym z udziałem ponad 1000 Polaków blisko 40% respondentów przyznało, że w przeszłości stosowało leki dostępne wyłącznie na receptę bez konsultacji z lekarzem [6]. Problem ten jest związany najczęściej z przyjmowaniem leków przepisanych w przeszłości z powodu innych dolegliwości oraz z dzieleniem się lekami z rodziną i przyjaciółmi. Poważnym problemem jest samoleczenie za pomocą antybiotyków, będące jedną z przyczyn rosnącej oporności bakterii na leczenie.

Konsekwencje samoleczenia lekami dostępnymi na receptę, oprócz braku skuteczności i pogorszenia stanu zdrowia z powodu zwlekania z wizytą u lekarza, wiążą się z groźnymi powikłaniami wynikającymi z działań niepożądanych i interakcji z innymi lekami.

Jak zapobiec błędom?

Nie stosuj leków przepisanych z powodu innych chorób i nie pożyczaj leków na receptę - leki wydawane z przepisu lekarza są przeznaczone do leczenia ściśle określonych dolegliwości u konkretnego pacjenta.

8. Dzielenie leków, których nie można dzielić

• Dzielenie tabletek powlekanych, kapsułek dojelitowych oraz postaci o modyfikowanym uwalnianiu oznaczonych najczęściej symbolami MR, SR, XR (o ile w treści ulotki nie napisano inaczej) - powoduje to zbyt szybkie uwolnienie substancji czynnej, skracając czas działania leku i zwiększając ryzyko wystąpienia skutków ubocznych.
• Dzielenie plastrów zawierających opioidowe leki przeciwbólowe może negatywnie wpływać na bezpieczeństwo i skuteczność (można to robić jedynie w szczególnych przypadkach, pod ścisłą kontrolą lekarza, nigdy samodzielnie),
• Dzielenie czopków i globulek dopochwowych, ze względu na możliwość nierównomiernego rozproszenia leku, negatywnie wpływa na ich skuteczność.

Jak zapobiec błędom?

• Zwracaj uwagę na postać leku i informacje dotyczące sposobu stosowania zawarte w ulotce.
• Więcej na temat dzielenia doustnych postaci leków przeczytasz w tekście.
• W razie wątpliwości zapytaj farmaceutę.

9. Przechowywanie leków w złym miejscu

Gdzie najchętniej przechowujemy leki? W kuchni lub w łazience. O ile przechowywanie leków w kuchni jest dopuszczalne, pod warunkiem, że znajdują się one w odpowiedniej odległości od źródeł ciepła i pary wodnej, o tyle przechowywanie leków w łazience, ze względu na duże narażenie na działanie wilgoci i ciepła jest zdecydowanie niewskazane. Podobnie, ze względu na duże wahania temperatury, odradza się przechowywania leków w przegrodach zlokalizowanych na drzwiach lodówki.

Jak zapobiec błędom?

• Leki przechowuj w miejscach niedostępnych dla dzieci, z dala od źródeł ciepła, światła i wilgoci, w oryginalnych opakowaniach - idealnym miejscem może być np. górna półka szafy w przedpokoju.
• Leki termolabilne (wrażliwe na działanie wysokiej temperatury, które należy przechowywać w temperaturze 2-8°C) zawsze umieszczaj na środkowej półce w lodówce, tak by nie stykały się z jej ściankami. Przed włożeniem ich do lodówki, wyciągnij je z torebki termoizolacyjnej. Informację o tym, że lek należy przechowywać w lodówce znajdziesz na opakowaniu leku.
• Więcej o tym, jak prawidłowo przechowywać leki przeczytasz w artykule.
• W razie wątpliwości zapytaj farmaceutę.

10. Stosowanie leków po terminie ważności

Przeglądy lekowe przeprowadzone w ramach pilotażu wdrożenia opieki farmaceutycznej ujawniły, że niemal 74% pacjentów przechowywało w domowej apteczce rozpoczęte leki po terminie, a ponad 64% nierozpoczęte opakowania przeterminowanych preparatów (w tym antybiotyki) [7].

Leki stosowane po terminie ważności mogą być nieskuteczne i niebezpieczne. W przypadku kropli do oczu, uszu, aerozoli do nosa, a także roztworów i zawiesin do stosowania doustnego, oprócz daty ważności, przestrzegać należy terminu przydatności po pierwszym użyciu. W przeciwnym razie narażamy się na niebezpieczeństwo związane z zanieczyszczeniem mikrobiologicznym bądź rozpadem leku.

Jak zapobiec błędom?

• Przechowuj leki w oryginalnych opakowaniach, nie dziel blistrów, ponieważ na nich znajduje się data ważności.
• Na opakowaniu kropli do oczu, uszu i nosa oraz syropów zapisz datę pierwszego użycia oraz informację, do kiedy można je stosować.
• Przeterminowane leki wyrzuć do przeznaczonego w tym celu pojemnika w aptece lub w punkcie selektywnej zbiórki śmieci, nie wyrzucaj ich do śmieci czy do toalety. Apteki posiadające pojemniki na leki przeterminowane znajdziesz tutaj.

Źródła

1. Kardas P, Rozpowszechnienie i następstwa nieprzestrzegania zaleceń terapeutycznych, (W) Gaciong Z, Kardas P (red.) Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych. Od przyczyny do praktycznych rozwiązań. Index Copernicus, Warszawa 2015.
2. Fundacja na rzecz Wspierania Rozwoju Polskiej Farmacji i Medycyny, Raport "Polskiego pacjenta portret własny", Warszawa 2010.
3. Derkacz M, Flisek J, Wicha J, Tarach J. Jak pacjenci stosują się do zaleceń lekarskich dotyczących przyjmowania zaordynowanych leków?, Family Medicine & Primary Care Review 2014; 16, 2: 91-93.
4. N. Czech, et al. Wiedza pacjentów na temat interakcji leków z żywnością i alkoholem. Piel. Pol., (2013): 73.
5. Merks P, Krajewska E, Milkowski M, Byliniak M, Piotrowska-Rutkowska E, Neuman-Podczaska A. Raport opieka farmaceutyczna: Kompleksowa analiza procesu wdrożenia (2021).
6. Makowska M, Boguszewki R, Nowakowski M, Podkowińska M. Self-Medication-Related Behaviors and Poland's COVID-19 Lockdown. Int J Environ Res Public Health. 2020 Nov 11;17(22):8344.
7. Raport z badania. „Pilotaż wdrożenia opieki farmaceutycznej z praktykami grupy opieka.farm”. KRAKÓW 2020. Kierownik naukowy projektu: mgr farm. Paweł Konrad Tuszyński.