Jak stosować tabletki i kapsułki?

Spis treści

Czym różni się tabletka od kapsułki?

Kiedy i po co można podzielić tabletkę?

Czy można rozkruszać lub rozgryzać tabletki?

Czy można dzielić kapsułki?

Czy wolno otwierać i wysypywać kapsułki?

Czym są kapsułki lub tabletki dojelitowe i jak je stosować?

Czym popić tabletkę lub kapsułkę?

Co to znaczy, że lek należy przyjmować na czczo, na pusty żołądek, po jedzeniu?

Problem z połykaniem tabletek i kapsułek - jak go rozwiązać?

Czy postawa ciała wpływa na wchłanianie się leków?

Czym różni się tabletka od kapsułki?

Tabletka powstaje najczęściej przez tabletkowanie (sprasowanie, stłoczenie) pod dużym ciśnieniem w tabletkarce składnika aktywnego wymieszanego z substancjami pomocniczymi. Otrzymuje się w ten sposób twardą i zwartą postać leku, która najczęściej ma postać płaskiego lub wypukłego krążka, możliwe są jednak także inne kształty.

Kapsułka natomiast jest tylko formą opakowania dla właściwej zawartości, która jest sypka lub płynna. Kapsułki z suchą zawartością w środku są dwuczęściowe i twarde, mogą zawierać na przykład proszek, granulat czy małe kulki - peletki. Natomiast te z płynem lub pastą mają formę jednoczęściową, miękką i elastyczną. Kapsułki mają kształt cylindryczny, kulisty lub owalny i najczęściej zbudowane są z żelatyny.

Kiedy i po co można podzielić tabletkę?

Podzielenie tabletki może być pomocne w przypadku trudności w połykaniu, chęci lub potrzeby zażycia mniejszej dawki lub ze względów ekonomicznych - niekiedy cena leku nie rośnie proporcjonalnie do zawartości substancji czynnej i dzielenie tabletki po prostu się opłaca. Czy jednak w każdym przypadku wolno tak postąpić?

Do czego służy kreska dzieląca?

Tabletki, które wolno dzielić, mają na swojej powierzchni specjalne wgłębienie - kreskę dzielącą. Niektóre mają nawet dwa skrzyżowane rowki, co umożliwia podział tabletki na cztery części. Można je przełamywać poprzez nacisk palców w odpowiednim miejscu (jeśli ulotka dopuszcza takie postępowanie) lub poprzez wykorzystanie specjalnej gilotynki (przecinaka) do tabletek. To małe urządzenie zapewnia precyzyjny podział bez strat i ryzyka skaleczenia się. Tabletki można także podzielić nożem, ale częściej się wówczas kruszą, a sam podział może być mniej dokładny.

Jednak uwaga - kreska na niektórych tabletkach służy jedynie przełamaniu w celu łatwiejszego połknięcia, ale nie zapewnia podziału na równe dawki. Informacja, czy tabletka ma możliwość podziału i jaka jest rola kreski dzielącej, znajduje się w ulotce leku. Należy zawsze dokładnie ją sprawdzić, ponieważ możliwa jest sytuacja, w której tylko niektóre dawki danego leku są podzielne oraz przypadek, w którym dany lek można dzielić, ale jego zamiennik już nie dają takiej możliwości (czytaj na przykład: Czy Betaloc ZOK 50 można dzielić?).

Jak przechowywać podzielone tabletki?

Wspomniane przecinarki do tabletek mogą mieć dodatkową przegródkę na niewykorzystane od razu cząstki tabletek. Przechowywać można je także w specjalnych kasetkach na leki. Nie warto jednak dzielić tabletek na zapas - nie jest wskazane ich długotrwałe przechowywanie poza oryginalnym opakowaniem, ze względu na narażenie leku na wilgoć i powietrze.

Czy można rozkruszać lub rozgryzać tabletki?

W przypadku niektórych leków możliwość rozgryzania i żucia jest zakomunikowana wprost w dokumentacji leku (na opakowaniu zewnętrznym, na pierwszej stronie ulotki oraz w jej sekcji trzeciej poświęconej temu, jak stosować i podawać lek). Z tabletki powstaje wówczas łatwa do połknięcia zawiesina. Taką formułę mają między innymi przeciwrobaczy albendazol (np. Zentel), niektóre produkty zobojętniające stosowane przy zgadze (np. Gaviscon), wybrane leki i dawki zawierające przeciwastmatyczny montelukast, czy wpływające na potencję produkty z sildenafilem (np. Inventum, Maxigra Go).

W pozostałych przypadkach nad możliwością rozkruszenia tabletki można zastanowić się, jeśli jest ona niepowlekana, a dokumentacja leku nie zawiera wyraźnych informacji o potrzebie przyjęcia jej w całości. W takich przypadkach zawsze jednak lepiej poradzić się farmaceuty.

Niektóre substancje czynne mogą podrażnić przełyk i żołądek lub ulegać rozkładowi pod wpływem soku żołądkowego. Rozkruszenie tabletki może także zniszczyć formulację zaprojektowaną pod kątem przedłużonego lub zmodyfikowanego uwalniania - w takim przypadku jest ryzyko, że cała dawka leku ulegnie natychmiastowemu wchłonięciu, co będzie nieobojętne dla sposobu działania i bezpieczeństwa stosowania leku. Dezintegracja tabletki może także spowodować rozkład substancji czynnej.

Czy można dzielić kapsułki?

Kapsułki co do zasady są niepodzielną postacią leku. Te wypełnione proszkiem, granulatem czy płynem nie nadają się do dzielenia w warunkach domowych. Próby obejścia tego ograniczenia są obarczone ryzykiem przyjęcia dawki leku innej, niż należna (czytaj więcej: Czy mogę podzielić kapsułkę Dexilant 60 mg?).

Czy wolno otwierać i wysypywać kapsułki?

Jeśli w ulotce Twojego leku znajduje się informacja: "Kapsułki należy połykać w całości, popijając płynem. Nie należy ich otwierać, kruszyć, żuć ani rozpuszczać", to oznacza, że ze względu na bezpieczeństwo leczenia i jego skuteczność nie należy wysypywać ich zawartości.

W innych przypadkach będzie to możliwe z zachowaniem odpowiednich reguł. Przykładowo kapsułki leków, takich jak np. Polprazol Max czy Helicid Control, zawierają w środku mikrogranulki, które są stabilne w kwaśnym środowisku żołądka i stanowią ochronę dla substancji leczniczej zawartej w ich wnętrzu. Dlatego też kapsułek tych nie wolno żuć ani kruszyć, można jednak otworzyć je i przełknąć zawartość bezpośrednio, albo dodać do kwaśnego soku owocowego (np. jabłkowego, pomarańczowego lub ananasowego) lub do musu jabłkowego.

Czym są kapsułki lub tabletki dojelitowe i jak je stosować?

Formuła dojelitowa tabletek czy kapsułek jest oporna na niski odczyn panujący w żołądku i rozpuszcza się dopiero, kiedy pH przewodu pokarmowego rośnie. Oznacza to, że taka postać leku omija żołądek i uwalnia substancję czynną dopiero w jelitach.

Taką formułę nadaje się lekom, których docelowym miejscem działania jest jelito (np. Oleomint, Kreon Travix, Bisacodyl, leki z przeciwzapalną mesalazyną), mogącym podrażniać żołądek (np. Acard, Polopiryna S) czy też wrażliwym na działanie kwasu solnego. Do tej ostatniej grupy należą inhibitory pompy protonowej szeroko stosowane w chorobach przewodu pokarmowego, takich jak zgaga czy choroba wrzodowa (np. Controloc Control, Ortanol Max).

Przypisek "dojelitowa" nie oznacza natomiast, że lek należy zaaplikować do jelita. Nie jest to technicznie możliwe - pacjent może samodzielnie założyć jedynie czopek, który działa lub wchłania się w odbytnicy. Tabletki dojelitowe i kapsułki dojelitowe należy przyjąć "normalnie", czyli po prostu doustnie.

Czym popić tabletkę lub kapsułkę?

Główna wątpliwość, jaką mają pacjenci dotyczy tego, czym popijać leki. Zaleca się skorzystać po prostu ze zwykłej wody. W niektórych przypadkach warto zwrócić uwagę na to, że ze względu na ryzyko podrażnienia gardła i przełyku powinna być to co najmniej pełna szklanka. Przykłady to trójskładnikowy lek Pylera stosowany w celu eliminacji zakażenia bakterią Helicobacter pylori, Tetralysal - antybiotyk stosowanego w terapii trądziku, czy tabletki zawierające bifosfoniany stosowane w terapii osteoporozy. Takie leki wymagają także specjalnej rutyny. Oprócz konieczności obfitego popicia, należy przyjmować je w pozycji pionowej - siedząc prosto lub stojąc. Najlepiej także nie kłaść przez co najmniej 30 minut po połknięciu leku.

Co to znaczy, że lek należy przyjmować na czczo, na pusty żołądek, po jedzeniu?

Ulotki leków zawierają często sformułowania dotyczące łączenia leków z jedzeniem. Pacjenci niekiedy mają wątpliwości, co dokładnie one oznaczają i jak należy je rozumieć.

"Przed jedzeniem" na ogół stosowane jest w znaczeniu takim, aby w żołądku nie było pokarmu w momencie zażycia leku. Dookreślają to na ogół dwa sformułowania "na czczo" lub "na pusty żołądek":

• Pod sformułowaniem "na czczo" rozumie się przerwę w przyjmowaniu jedzenia trwającą od 8 do 12 godzin. Dlatego "na czczo" z reguły możliwe jest przyjmowanie tylko tych leków, które stosowane są rano.

• Przyjęcie leku "na pusty żołądek" ma zapewnić brak pokarmu w żołądku w momencie przyjęcia leku, ale także w czasie, kiedy będzie się on w nim znajdował i rozpocznie się proces wchłaniania. Może mieć to związek z zaburzeniem wchłaniania substancji leczniczej przez pokarm lub z jakąś możliwą interakcją ze składnikami pokarmu. Zatem "na pusty żołądek" będzie oznaczało, że nie jemy zarówno przed, jak i po zażyciu leku. Przykładowo definicja według FDA (amerykańskiej agencji do spraw żywności i leków) podaje, że "na pusty żołądek" to 1 godzina przed lub 2 godziny po posiłku. Warto jednak zaznaczyć, że proces opróżniania żołądka może trwać nawet do 4 godzin, a zależy to od objętości i stopnia strawności przyjętego pokarmu.

"Po posiłku" należy rozumieć jako bezpośrednio po zjedzeniu - w żołądku powinien być pokarm, zanim zażyje się lek. Na ogół jest to podyktowane tym, że lek może uszkadzać śluzówkę żołądka, wzbudzać nudności lub gorzej się wchłaniać bez składników pokarmowych.

Jeśli lek można zażywać "niezależnie od posiłku", to znaczy, że nie ma znaczenia, kiedy przyjęty będzie lek i czy w żołądku będzie w tym czasie pokarm czy nie.

Problem z połykaniem tabletek i kapsułek - jak go rozwiązać?

Trudności z połykaniem mogą sygnalizować tak zwaną dysfagię oraz inne dolegliwości zdrowotne, wymagające skonsultowania się z lekarzem. Jeśli jednak nie cierpisz na choroby jamy ustnej, gardła czy przełyku, ale wiesz, że masz kłopoty z przyjmowaniem stałych postaci leku, już podczas wizyty u lekarza poinformuj go o swoich problemach. Lekarz może od razu uwzględnić Twoje preferencje i wybrać lek, który jest dostępny w formie tabletki rozpuszczalnej w jamie ustnej, granulatu, syropu, płynu doustnego, zawiesiny czy kropli. Połykania nie będą wymagały także tabletki do żucia i rozgryzania czy musujące.

W przypadku niektórych leków - na przykład przeciwbólowych - opcją może być przyjęcie czopka, który należy zastosować doodbytniczo. Warunkiem bezpiecznej zamiany postaci leku jest zachowanie odpowiedniej dawki (stosowanie do wieku lub masy ciała). Niektóre leki zamiast doustnie można podawać w formie systemów terapeutycznych omijających przewód pokarmowy, takich jak plastry przezskórne. Aby rozwiązać problem z połykaniem, możliwe jest także podawanie leku w postaci iniekcji czy inhalacji, jednak nie w każdej sytuacji takie rozwiązanie będzie dostępne.

Pomóc może także wypróbowanie zamiennika. Zwłaszcza kapsułki pochodzące od różnych producentów mogą różnić się wielkością - zarówno długością, jak i szerokością. Może także okazać się, że w przypadku odpowiednika możliwe jest dzielenie tabletki w celu łatwiejszego połknięcia.

Niektórzy jako dobry sposób rekomendują ułożenie leku w jamie ustnej wzdłuż języka, nabranie dużego łyka wody i skupienie się na połknięciu płynu, tak aby nie poczuć przesuwającej się tabletki czy kapsułki. Opisywany jest także sposób z wykorzystaniem butelki (czytaj więcej: Czy mogę podzielić tabletkę Sumamed, by łatwiej ją połknąć?). Można także natknąć się na informacje o specjalnych kubeczkach, słomkach czy strzykawkach do podawania tabletek oraz o żelach ułatwiających połykanie leków. Aktualnie te produkty nie są jednak u nas szeroko dostępne.

Nigdy nie próbuj natomiast połykać leków na leżąco lub odchylać głowy do tyłu podczas połykania. W takiej pozycji przełyk ulega zwężeniu, co wcale nie jest ułatwieniem. Zachowaj pionową pozycję ciała i naturalną pozycję głowy.

Czy postawa ciała wpływa na wchłanianie się leków?

Naukowcy z Johns Hopkins University przeprowadzili badanie, które wykazało, że postawa ciała podczas przyjmowania leków w tabletkach czy kapsułkach ma duży wpływ na to, jak szybko rozpuszczają się one w żołądku i w jakim czasie ich składniki zostają wchłonięte do krwi. [1]

Okazało się, że przyjęty doustnie lek rozpuścił się ponad dwa razy szybciej, kiedy pacjent znajdował się w pozycji pochylonej w prawo lub leżał na prawnym boku (w porównaniu do postawy wyprostowanej). Pozycja "na prawo" przyspieszała również tempo, w jakim zawartość żołądka - w tym składniki leku - była przekazywana do jelita. Odwrotna pozycja - pochylenie w lewo lub leżenie na lewym boku - znacząco spowalniała rozpuszczanie się leku i wydłużała czas, po jakim lek miał szansę przejść do jelita cienkiego, przedostać się do krwi i zacząć działać.

[1] Computational modeling of drug dissolution in the human stomach: Effects of posture and gastroparesis on drug bioavailability featured; Physics of Fluids 34, 081904 (2022); https://doi.org/10.1063/5.0096877