Celiakia - jak rozpoznać i leczyć chorobę trzewną?

Spis treści

Co to jest celiakia?

Kto i kiedy może zachorować na celiakię?

Jakie objawy towarzyszą celiakii?

Jakie są typy celiakii?

Jak rozpoznać celiakię?

Jak leczyć celiakię?

Co można jeść chorując na celiakię?

Czego nie można jeść chorując na celiakię?

Jakie są skutki nieleczonej celiakii?

Jakie inne choroby wymagają diety bezglutenowej?

Źródła

Co to jest celiakia?

Celiakia (nazywana również chorobą trzewną) to przewlekła choroba o podłożu autoimmunologicznym, charakteryzująca się zaburzeniem pracy jelit (a w konsekwencji - również innych narządów) na skutek spożywania pokarmów zawierających gluten – grupę białek zbożowych występującą w ziarnach pszenicy, żyta i jęczmienia. Mechanizm rozwoju choroby wiążę się z nieprawidłową reakcją układu odpornościowego na obecność glutenu w przewodzie pokarmowym. W efekcie dochodzi do wystąpienia stanu zapalnego oraz postępującego uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego (zanik kosmków jelitowych, owrzodzenia).

Kto i kiedy może zachorować na celiakię?

Celiakia występuje u osób predysponowanych genetycznie, co oznacza, że objawy mogą się rozwinąć tylko u pacjentów będących nosicielami określonych genów (HLA-DQ2 oraz HLA DQ8), przy jednoczesnej nadwrażliwości na gluten. Sam gluten nie jest w stanie wygenerować objawów choroby trzewnej. Ryzyko wystąpienia celiakii wzrasta, jeżeli bliscy krewni cierpią na tę przypadłość. Również obecność innych chorób autoimmunologicznych może być czynnikiem zwiększającym ryzyko rozwinięcia się celiakii.

Utrata tolerancji na gluten może wystąpić u osób w każdym wieku – chorobę rozpoznaje się zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Zazwyczaj przyczyną są infekcje oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe, a także przyjmowanie niektórych leków. Warto również zaznaczyć, że czas wprowadzenia glutenu do diety niemowlęcia nie będzie miał wpływu na ewentualny rozwój choroby w przyszłości.

Jakie objawy towarzyszą celiakii?

Objawy towarzyszące celiakii można podzielić na jelitowe (bezpośrednio związane z zaburzeniem pracy przewodu pokarmowego) oraz pozajelitowe (związane z zaburzeniem funkcji innych narządów na skutek niedoborów składników odżywczych).

Objawy jelitowe

• przewlekła biegunka tłuszczowa lub wodnista, dolegliwości bólowe brzucha

• utrata masy ciała, wzdęcia, powiększenie obwodu brzucha, uczucie pełności po posiłku

• niedobory mikro- i makroelementów oraz witamin wynikające z zaburzeń wchłaniania (anemia, osteoporoza)

• zgaga, afty i zapalenie błony śluzowej jamy ustnej

• rzadko: zaparcia

Objawy pozajelitowe

• zmiany skórne (zapalenie opryszczkowe skóry, rumień i świąd skóry, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej); choroba Durhinga, czyli skórna postać celiakii (swędzące zmiany pozostawiające blizny)

• bóle kostno-stawowe, ograniczenie ruchomości stawów, zapalenie stawów (zwłaszcza dużych stawów: barkowych, kolanowych, biodrowych)

• zaburzenia neurologiczne i psychiatryczne (depresja, padaczka, zaburzenia koncentracji, bóle głowy, migrena)

• zaburzenia układu rozrodczego (nieregularne miesiączki, niepłodność, zaburzenia libido, problemy z zajściem w ciążę oraz z donoszeniem ciąży)

• zaburzenia czynności wątroby (marskość, stłuszczenie)

Dodatkowe objawy u dzieci: zahamowanie wzrostu, wrażenie opuchlizny brzucha, niedorozwój szkliwa, rozdrażnienie i płaczliwość, zahamowanie rozwoju intelektualnego, zaburzenia neurologiczne (neuropatia).

Jakie są typy celiakii?

Celiakia występuje w różnych postaciach klinicznych, które różnią się między sobą objawami oraz przebiegiem i stopniem zaawansowania zmian w obrębie jelit. Diagnozuje się cztery podstawowe rodzaje celiakii:

• klasyczna – dominują objawy związane z dysfunkcją przewodu pokarmowego i występuje zanik kosmków jelitowych

• nietypowa – przeważają objawy pozajelitowe związane z zaburzeniami wielonarządowymi i występuje zanik kosmków jelitowych

• niema – przebieg bezobjawowy, choć badania wskazują na uszkodzenie jelit

• potencjalna – przebieg bezobjawowy lub z występującymi objawami trzewnymi, natomiast błona śluzowa jelita pozostaje nieuszkodzona pod warunkiem stosowania diety bezglutenowej.

Jak rozpoznać celiakię?

Diagnostykę w kierunku rozpoznania celiakii należy przeprowadzić w następujących sytuacjach:

• u osób zgłaszających objawy charakterystyczne dla celiakii lub z wynikami badań wskazującymi na możliwość rozwoju tej choroby (np. przewlekła niedokrwistość, zaburzenia wchłaniania żelaza)

• u osób, których najbliżsi krewni chorują na celiakię

• u osób cierpiących na inne choroby autoimmunologiczne, jako badanie przesiewowe (choroby jelit, cukrzyca typu I, choroba Hashimoto)

Warto pamiętać, że diagnostyka będzie miarodajna tylko w przypadku spożywania na co dzień produktów zawierających gluten. Odradza się stosowanie na własną rękę diet bezglutenowych przed rozpoznaniem przyczyny dolegliwości, ponieważ wyniki mogą być wówczas fałszywie ujemne.

Wykonanie podstawowych badań może zlecić lekarz POZ, natomiast docelową diagnostyką i leczeniem tej przypadłości zajmuje się gastrolog. Jakie badania może zlecić lekarz podejrzewający rozwój choroby trzewnej?

Badania laboratoryjne krwi

• poziom żelaza, wapnia, witaminy D3, enzymów wątrobowych oraz stężenie białek w osoczu

• badanie serologiczne (można wykonać w ramach NFZ), czyli analiza krwi pod kątem przeciwciał wytwarzanych w organizmie podczas kontaktu z glutenem oraz w przebiegu choroby: IgA, tTG i DGP (ujemny wynik badania jest notowany nawet u 15% chorych, dlatego nie jest to badanie wykluczające celiakię)

W aptekach można nabyć test na celiakię lub nietolerancję glutenu do samodzielnego wykonania w domu, który wykrywa wspomniane wyżej przeciwciała we krwi.

Diather test nietolerancja glutenu + celiakia

Biocard test na celiakię

Badanie endoskopowe

Gastroskopia z pobraniem wycinków błony śluzowej dwunastnicy do badań histologicznych jest podstawowym badaniem diagnostycznym w procesie rozpoznawania celiakii. Pozwala ocenić skalę uszkodzenia błony śluzowej jelit, jak również zdiagnozować pierwsze zmiany, niewidoczne „gołym okiem”, za to widoczne pod mikroskopem.

W procedurze diagnostycznej rodzaju celiakii i stopnia jej zaawansowania kluczowa jest skala Marsha, czyli ocena nasilenia stanu zapalnego w jelitach, gdzie poziom 0 oznacza prawidłową budowę tkanek, a poziom najwyższy 3c oznacza poważne uszkodzenia jelit i silny stan zapalny.

Nie ma konieczności wykonywania badań endoskopowych u dzieci, u których badania serologiczne wychodzą jednoznacznie dodatnio w dwóch niezależnie pobranych próbkach.

Badanie genetyczne

Badanie krwi pod kątem obecności genów predysponujących do wystąpienia choroby trzewnej: HLA-DQ2 i HLA-DQ8 (wykonywane odpłatnie poza NFZ w placówkach specjalizujących się w ocenie genów – koszt około 350 zł) . Brak tych genów wyklucza możliwość zachorowania na celiakię, natomiast dodatni wynik potwierdza TEORETYCZNĄ MOŻLIWOŚĆ wystąpienia choroby. Nie u każdego pacjenta posiadającego wymieniony zestaw genów wystąpią objawy trzewne, dlatego badania genetyczne wykonuje się w sytuacji, gdy wyniki wszystkich pozostałych badań są nieprecyzyjne i mogą wskazywać również na inne zaburzenia.

Inne choroby o podobnych objawach, które należy wykluczyć w diagnostyce celiakii

• alergia/nadwrażliwość na gluten/pszenicę

• sarkoidoza

• SIBO

• gruźlica

• HIV

• nieswoiste choroby zapalne jelit (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniewskiego-Crohna, mikroskopowe zapalenie jelita grubego).

Podobne objawy mogą być również działaniem niepożądanym niektórych leków – przed rozpoczęciem diagnostyki należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych produktach leczniczych.

Jak leczyć celiakię?

Podstawą leczenia celiakii i jedyną metodą pozwalającą na uniknięcie powikłań jest ścisła dieta bezglutenowa, wykluczająca wszystkie produkty zawierające pszenicę, żyto oraz jęczmień, a także hybrydy tych zbóż. Wystąpienie objawów chorobowych związanych z niedoborami makro i mikroelementów wymaga uzupełnienia diety stosowną suplementacją ordynowaną przez lekarza. Pacjenci z diagnozą choroby trzewnej powinni zostać przeszkoleni przez gastrologa oraz dietetyka w zakresie eliminacji określonych produktów spożywczych oraz właściwego komponowania posiłków z uwzględnieniem np. odpowiedniej ilości błonnika oraz witamin. Dieta bezglutenowa musi towarzyszyć pacjentowi do końca życia – przyjmowanie nawet minimalnych ilości glutenu (np. w formie hostii przy okazji mszy) może uniemożliwić wycofanie objawów chorobowych. Warto korzystać ze zbóż i produktów naturalnie bezglutenowych, a inspiracji kulinarnych poszukać w kuchniach bazujących na daniach z ryżu i warzyw (np. kuchnie wschodnie).

W przypadku wystąpienia tzw. celiakii opornej, czyli choroby trzewnej, której objawy nie ustępują pomimo stosowania restrykcyjnej diety, należy wdrożyć leczenie zindywidualizowane, czyli dopasowane do potrzeb konkretnego pacjenta na podstawie wyników badań endoskopowych oraz przebiegu i nasilenia dolegliwości. Może zaistnieć konieczność leczenia immunosupresyjnego (czyli obniżającego nadmierną aktywność układu odpornościowego np. glikokortykosteroidy, azatiopryna, cyklosporyna) lub biologicznego.

Co można jeść chorując na celiakię?

Podstawą diety powinny być produkty naturalnie bezglutenowe:

• zboża: kukurydza, ryż, gryka, proso, sorgo, tapioka, amarantus, maniok oraz wyroby z tych zbóż (kasze, pieczywo bezglutenowe, słodycze)

• nabiał: mleko i produkty mleczne (sery, jogurty, kefiry), do produkcji których nie zastosowano zagęstników pszennych

• jaja, mięso i ryby (z wyjątkiem wędlin zawierających pszenne zagęstniki)

• wszystkie warzywa i owoce (z wyjątkiem suszonych, które mogą być otoczone mąką)

• oleje i inne tłuszcze

• miód, orzechy, naturalne kakao

• dodatki takie jak drożdże, zioła, grzyby

• napoje – kawa, herbata, woda, soki owocowe

• alkohol – wino, nalewki owocowe, alkohole wysokoprocentowe, piwo bezglutenowe

Przeczytaj artykuł: Czy w lekach jest gluten?

Czego nie można jeść chorując na celiakię?

Niedozwolone pokarmy to przede wszystkim wszystkie produkty zawierające pszenicę, jęczmień i żyto, a także owies zanieczyszczony wymienionymi zbożami:

• tradycyjne pieczywo i ciasta, kasza jęczmienna, pęczak, bulgur, kuskus, tradycyjne makarony i wyroby mączne typu kluski, placki, etc.

• zagęstniki pszenne – mogą być dodawane do nabiału homogenizowanego, wędlin, pasztetów, konserw, panierki, itd.

• gotowe słodycze – mogą zawierać zagęstniki oraz słód jęczmienny

• kawa zbożowa, kwas chlebowy

• alkohole – piwo, bimber, likiery (zawierające niedozwolone substancje zagęszczające)

Niestety – ze względu na znaczny udział mąki w gotowych produktach spożywczych, zawsze należy przeczytać skład produktu pod kątem zawartości glutenu. Produkty w pełni bezpieczne będą oznaczone symbolem przekreślonego kłosa; bardzo często produkowane są przez firmy specjalizujące się w wytwarzaniu żywności dietetycznej. Dużo informacji dotyczących jedzenia bez glutenu można znaleźć na stronie Polskiego Towarzystwa Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej.

Jakie są skutki nieleczonej celiakii?

Powikłania nieleczonej celiakii mogą stwarzać stany zagrożenia życia pacjenta, doprowadzając do skrajnego niedożywienia organizmu i uszkodzenia narządów wewnętrznych (patologiczne złamania kości, zaburzenia wydzielnicze trzustki, marskość wątroby). U takich pacjentów zwiększa się również ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych przewodu pokarmowego (rak gardła i przełyku, rak jelita cienkiego, chłoniak enteropatyczny).

Jakie inne choroby wymagają diety bezglutenowej?

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

Pacjenci dotknięci tą przypadłością obserwują zaburzenia pracy przewodu pokarmowego (zbliżone do zespołu jelita drażliwego) podczas spożywania produktów zawierających gluten i wycofanie objawów po jego odstawieniu.

Można wspomagać jelita stosując bezglutenowe probiotyki np. Dicoflor 6, Sanprobi Barrier.

Sanprobi Barrier

Dicoflor 6

Alergia na pszenicę

Reakcja alergiczna może pojawić się wkrótce po spożyciu produktów pszennych (wstrząs anafilaktyczny) lub z opóźnieniem, nawet do 24-48 godzin. Pacjenci obserwują zaburzenia pracy przewodu pokarmowego (biegunka, wymioty), objawy skórne (wysypka, pokrzywka, atopowe zapalenie skóry), objawy ze strony układu oddechowego (skurcz oskrzeli, wodnisty katar).

W przypadku wystąpienia objawów wstrząsu należy natychmiast zgłosić się na SOR. Objawy skórne można łagodzić stosując kosmetyki do skóry atopowej, np.: Emolium Atopic, czy produkty z serii Emotopic.

Emolium Atopic

Emotopic

W przypadku celiakii pacjent musi przestrzegać diety do końca życia, ponieważ jest to choroba nieuleczalna. W przypadku alergii i nadwrażliwości, dieta może mieć charakter tymczasowy.

Źródła

https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.4.10.

https://www.mp.pl/gastrologia/wytyczne/115322,rozpoznanie-celiakii,1

https://www.mp.pl/pediatria/artykuly-wytyczne/wytyczne/240773,rozpoznawanie-celiakii

https://www.mp.pl/gastrologia/wytyczne/115567,leczenie-celiakii

https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/133862,gluten

https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/choroby/jelitocienkie/54362,celiakia

https://pl.wikipedia.org/wiki/Celiakia

https://celiakia.pl/celiakia/diagnoza/

https://sklep.alablaboratoria.pl/centrum-wiedzy/